Integer zijn of integriteit hebben: dat is de vraag

Inuit hebben tientallen woorden voor sneeuw. Finnen kennen niet zoiets als ‘sorry’, maar zij hebben wel een woord om uit te drukken van welke afstand je rendieruitwerpselen kunt ruiken. Zulke uitspraken horen tot wat in de taalkunde linguïstisch relativisme wordt genoemd. 

Er is een relatie tussen iemands taal en zijn belevingswereld. Volgens de extreemste variant van die theorie wordt je denken zelfs bepaald door de taal waarmee je bent opgegroeid. Tegenwoordig wordt het linguïstisch relativisme als onjuist beschouwd of het is in elk geval zo genuanceerd dat er niet veel meer van over is. Overigens heeft geen Inuittaal zo veel woorden voor sneeuw als het Engels en zijn Finnen hoffelijke mensen.

Toch wil ik hier – met het oog op de aanstaande gemeenteraadverkiezingen - een gedachte opperen in de geest van het linguïstisch relativisme. Het gaat om de manier waarop wij in het Nederlands iemands integriteit uitdrukken. Wij zeggen ‘hij is integer’. Engelstaligen kunnen dat niet. Die zeggen ‘he has integrity.’ Het zijn maar woordjes, maar die zouden best iets kunnen zeggen over de manier waarop wij integriteitsvraagstukken benaderen.

In de Engelse variant is de integriteit een object. Mensen kunnen haar krijgen, hebben, kwijtraken of weer terugvinden. Zoiets als een paraplu. In het Nederlands daarentegen is integriteit een eigenschap, zoals intelligentie, kalmte of onbevangenheid. Dat betekent dat in ons land een discussie over integriteit al snel in het persoonlijke belandt. Kritiek op een mogelijke misstap krijgt een morele kant: iemand ‘deugt’ niet. Op zijn beurt zal degene wiens gedrag ter discussie staat, zich geroepen voelen heftig te reageren. Het gaat immers niet alleen om de vraag of hij bijvoorbeeld een taxirit had mogen declareren: hij wordt als mens op de morele weegschaal gelegd. De discussie wordt dan al snel fel en weinig oplossingsgericht.

Die persoonlijke inkleuring van het begrip ‘integriteit’ kan ook maken dat mensen miskennen dat integriteit staat of valt met de omstandigheden waaronder iemand zijn taak moet vervullen. Wanneer integriteit vooral een karaktertrek zou zijn - en een gebrek aan integriteit dus ook - dan is integriteitsbevordering vooral het verwijderen van rotte appels uit de mand. De vraag hoe men kan voorkomen dat appels rot worden, verdwijnt dan makkelijk naar de achtergrond.

Deze maand hebben we weer gemeenteraadsverkiezingen. Honderden Nederlanders zullen voor het eerst in hun leven raadslid worden. Vanuit het oogpunt van integriteitszorg is dat een belangrijk moment. Het raadslidmaatschap draagt nu eenmaal een baaierd van integriteitsrisico’s met zich mee. Ga er maar aan staan: raadsleden hebben meestal een betaalde baan of een eigen bedrijf. Ze worden geacht een groot sociaal netwerk te hebben. Ze hebben een achterban die eisen stelt en ze moeten zich staande zien te houden in de dynamiek van de lokale politiek, waarbinnen kritische zelfreflectie niet noodzakelijkerwijs een pluspunt is. Het gevaar van uitglijders op integriteitsgebied ligt dan op de loer.

Ik wil aannemen dat al die nieuwe raadsleden van zichzelf integer zijn. Maar om te zorgen dat ze ook na vier jaar nog integriteit hébben, moet het bewustwordingsproces vanaf de dag van de installatie in gang worden gezet. Ze mogen even te horen krijgen hoe de microfoons werken en waar de koffie staat maar daarna moet de integriteit meteen op de agenda staan. Daar hebben al die nieuwe volksvertegenwoordigers recht op.

Burgemeesters, gemeentesecretarissen, fractievoorzitters en partijbestuurders en wie het verder aangaat: u weet wat u te doen staat! Slechts wat men in het dagelijks leven ook daadwerkelijk toepast bezit men. Alleen zo vallen 'zijn en hebben' weer samen.

Harm Brouwer is voorzitter van de Onderzoeksraad Integriteit Overheid