Avondklokrellen waren niet 'on-Nederlands'

Het instellen van de avondklok leidde tot demonstraties en rellen in allerlei gemeenten en waren internationaal in het nieuws. ‘Sociologische verklaringen’ waren aan premier Rutte niet besteed. De Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW) denkt daar anders over en hield donderdag een webinar met deskundigen over achtergronden van het ‘on-Nederlandse’ geweld.

Niet 'on-Nederlands'
Waren de rellen namelijk wel zo uniek als werd gesuggereerd? Waren er teveel beperkingen opgelegd aan jongeren? En welke andere problemen spelen er in de wijken waaruit de meeste plegers afkomstig zijn? Eerst zette Niek Pas, universitair docent geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam de avondklokonlusten van 2021 in historisch perspectief. De rellen zijn volgens hem niet ‘on-Nederlands’. Hij verwijst naar de Kroningsrellen in 1980, rellen in Amsterdam in 1956 na de inval in Hongarije door de Sovjetunie en naar andere oproeren voor de Tweede Wereldoorlog. Maar hij deed zelf onderzoek naar de rellen in Amsterdam in 1966 bij het huwelijk van Beatrix en Claus en de ‘Bouwvakkersrellen’ of ‘Telegraafrellen’ later dat jaar.

Opgehoopte energie
De opkomst van de jeugdcultuur, Provo zorgde voor een hoop opgehoopte energie. Die kwam tot uitbarsting tijdens het huwelijk van Beatrix in Amsterdam, toen een gelegenheidscoalitie van Provo, relbelusten, oud-verzetsstrijders en gedeporteerden protesteerden tegen het sluiten van het huwelijk in de hoofdstad. Het was live op televisie, beelden van rookbommen gingen de hele wereld over: er is iets aan de hand in Nederland. Later dat jaar gebeurde dat weer met de Bouwvakkerrellen. ‘De framing in die dagen in het AD en in Trouw was net als bij de avondklokrellen. In Franse kranten werd gekopt: bommen in kalm land.’

Tranen bij burgemeester
Uiteindelijk moesten de politiecommissaris en burgemeester Van Hall het veld ruimen, omdat ze de situatie uit de hand hadden laten lopen. ‘Van Hall was een keurige bestuurder, niet opgewassen tegen ontwikkelingen in zijn stad. Op televisie was hij in tranen uitgebarsten. Het deed me denken aan de emotionele reactie van de burgemeester van Eindhoven.’ Pas maakt ook een vergelijking tussen voetbalsupporters die in Maastricht en Den Bosch de straat opgingen om relschoppers te stoppen. ‘Dat zagen we in 1970 in Amsterdam. De 'Jantjes', mariniers, besloten de Dam, vol met hippies, schoon te vegen. Ze wilden geen gespuis in de stad. Daar kwamen weer ophef en vragen over.’

'Jeugd van tegenwoordig'
Waarom komen jongeren zo vaak in de problemen? En hoe gaat het met ze in de coronacrisis? Die vragen probeerde Eveline Crone, hoogleraar ontwikkelingsneurowetenschap in de maatschappij aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, en hoogleraar neurocognitieve ontwikkelingspsychologie aan de Universiteit Leiden, te beantwoorden. Ze deed onderzoek naar pubers en hun ontwikkeling en haalt  een citaat aan dat de jeugd alleen van luxe houdt, zich slecht gedraagt, maar wat aanrommelt en geen respect heeft voor autoriteit. Het blijkt een uitspraak te zijn van Socrates over ‘de jeugd van tegenwoordig’, 400 jaar voor Christus. Ze wijst erop dat adolescentie langer duurt dan de puberteit en ‘cultureel bepaald’ is hoe lang het precies duurt en wanneer iemand ‘volwassen’ is. Tijdens de adolescentie is er een snelle toename van leervermogens, maar ook meer neiging tot risicogedrag.

Enorme mentale stress
Uit onderzoek van het World Economic Forum blijkt dat de generatie Z (1997-2010) meer gericht is op het welzijn van anderen, minder drugs en alcohol gebruikt en vaker stress-gerelateerde klachten heeft. In een deze week verschenen artikel in Nature staat dat deze crisis gepaard gaat met enorme mentale stress en in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten blijkt die onder jongeren flink toegenomen. ‘Ons onderzoek hiernaar onder jongeren tussen 10 tot 25 jaar was in mei 2020. Hun kracht nam af en spanning en depressieve gevoelens namen toe. In november keken we opnieuw: de kracht bleek verder afgenomen en er was een toename van depressie en spanning. Specifiek voor de jongeren die vorige week de straat opgingen is dat ze zoeken naar spanning en sensatie, behoefte hebben aan een uitlaatklep en niet stilstonden bij de gevolgen. ‘Ze zijn vaak al eens met de politie in aanraking geweest, hebben geen werk meer, geen doel in het leven. Ze staan aan het begin van het leven dat nog moet nog beginnen. Wat nu? Hoe dit op te lossen?’ Ze ziet vooral kansen in veerkracht. Dat valt te trainen. ‘Maar veerkracht zit ook in familie, wijk en regering. We moeten het samen doen. Niet jongeren alleen.’

Leren van andere Europese steden
Dat vindt ook Godfried Engbersen, hoogleraar sociologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, die over het onderwerp ‘Stedelijke rellen als maatschappelijke splijtstof’ spreekt. Hij zet de avondklokrellen in sociologische perspectief door te leren van andere steden, zoals Parijs Londen en Göteborg, waar eerder deze eeuw ook rellen plaatsvonden. In Parijs waren er in 2005 ook morele duidingen, er werd gesproken van crimineel gedrag, rioting for fun, het gebrek aan ouderlijk toezicht en moreel relativisme: wetenschappers vergoelijken het gedrag van relschoppers. Er waren, ook na rellen in andere steden, maatschappelijke duidingen, zoals de impact van woorden van politici, discriminatie, bezuinigingen en ‘de consumptiemaatschappij’. ‘Maar er was ook kritiek: de morele duidingen waren te normatief en de maatschappelijke duidingen te globaal.’

Niet alleen kansarme jongeren
Engbersen wijst ook op literatuur over het waarom van de rellen. In de ‘cocktail van ingrediënten’ voor stedelijke rellen zitten: een triggering event (zoals de avondklok), sociaaleconomische uitsluiting, ressentiment, groepsvorming tegen de overheid, quest for excitement, de rol van (sociale) media (stimulator, organisator en podium) en de rol van de politie (te streng of juist te afwezig). Niet al die ingrediënten speelden een rol bij de avondklokonlusten. ‘Het ging niet alleen om kansarme jongeren, het was een hele diverse groep, ook meelopers en ouderen. Er is ook geen sprake van deprivatie voor de hele groep.’

Sociale opsluiting
Uit eigen onderzoek van Engbersen vanaf april 2020 in Amsterdam, Rotterdam en Den Haag en met een landelijk panel van 25.000 personen komen aspecten als onzekerheid over werk en inkomen, afnemend vertrouwen in de overheid en meer overlast in buurten naar boven. ‘En zowel in Nederland als specifiek in Rotterdam zegt 40 procent het gevoel te hebben dat er niets is om naar uit te kijken. Er is angst, stress, maar vooral speelt het opgesloten zijn, niet naar buiten kunnen om het leven weer in eigen hand te nemen. Ik noem het sociale opsluiting. En er is de wens om een uitlaatklep te hebben.’

Zorgen over jonge twintigers
In Parijs kwamen werkgelegenheidsprogramma’s uit de rellen voort, weet Engbersen. ‘Er zijn dus wel politieke gevolgen geweest. Ook nu zie je dat meer rekening met jongeren wordt gehouden.' Crone stelt dat jongeren best met oplossingen komen en helemaal niet tegen de coronaregels zijn. ‘We doen zo ons best, is er echt niet iets mogelijk voor ons, zeggen ze.’ Ze ziet vooral veel problemen bij jonge twintigers. ‘Daar maak ik me echt zorgen over.’ Volgens haar is een systeem nodig om contact te krijgen met vergeten groepen. Engbersen ziet heil in slim beleid. ‘Er is een wereld van initiatieven in wijken. Daar kun je jongeren bij betrekken. Laat ze zelf dingen verzinnen.’ Hij wijst erop dat in Utrecht niks is gebeurd. 'Dat komt door verstandig beleid van sociaal werk en politie en justitie.’

Denk bij elke maatregel na over impact
Pas wijst erop dat maatwerk in Frankrijk afwezig is. ‘Hier is dat, ondanks bezuinigingen, nog aanwezig.' Veroordelen is volgens hem niet de oplossing. 'Je moet juist oog hebben voor diversiteit en maatwerk. Contact houden en creatief met elkaar in gesprek.’ Crone is verbaasd dat iedereen zo verbaasd was over de rellen. ‘Er is hier zoveel kennis over. Bij elke maatregel die gericht is op virusbestrijding moet je nadenken over wat het betekent voor de samenleving, zodat we daarop kunnen anticiperen.’