Meer belang horizontaal toezicht

In 2012 trad de Wet revitalisering generiek toezicht in werking. Die wet beoogde het verticale toezicht van de hogere op de lagere overheden aanzienlijk te vereenvoudigen en te verdunnen. En ook werd het werk van rijksinspecties gedeeltelijk afgebouwd. De operatie leverde een miljoenenbezuiniging op voor het rijk. Allerlei vormen van horizontaal toezicht zouden in de plaats moeten komen van het verticale toezicht, waaronder toezicht door de gemeenteraad. 

Uitgangspunt is de gedachte dat hoe beter controle en verantwoording vorm en inhoud krijgen binnen de gemeente, des te minder aanleiding er is voor verticaal toezicht van buiten de gemeente. Het spreekt vanzelf dat de noodzaak voor dit interne horizontale toezicht een enorme impuls heeft gekregen door de grote overheveling van budget en taken in het kader van de decentralisaties. Een middelgrote gemeente kreeg bijvoorbeeld een bedrag van  ongeveer 70 miljoen euro overgeheveld voor het sociaal domein. Dat leidde niet alleen tot een grote en nieuwe uitvoeringstaak, maar vergrootte ook de kans op allerlei risico’s en aansprakelijkheden.

Het horizontale toezicht is derhalve een wettelijke taak voor onder meer de gemeenten geworden. In alle gemeenten wordt nagedacht over en gewerkt aan manieren om grip en controle te houden op de taakstellingen in het sociaal domein. Tijdigheid van informatie, heldere besluitvormingsprocedures, adequaat inzicht in het functioneren van de praktijk en alertheid in de sfeer van klachten en knelpunten zijn nodig om de beleids- en controlekaders te actualiseren en te vernieuwen. Hierbij moet worden aangetekend dat dit horizontale toezicht ook van betekenis is voor allerlei andere uitvoeringsdomeinen, zoals het fysieke domein, dat van openbare orde en veiligheid etc.

Belangrijk is nu de vraag wat het verschil is tussen de reguliere controle van de raad en het horizontale toezicht. In het algemeen kan worden gezegd dat controle de generalis is en toezicht de specialis. Als de raad op eigen titel toezicht houdt, is dat een specifieke vorm van controle, waar ook andere middelen voor kunnen worden gebruikt dan bij de reguliere controle. Bij toezicht – als uitwerking van het zogenaamde horizontale toezicht – kan in ieder geval een kenmerk zijn dat de raad op eigen kracht informatie verzamelt en daarbij niet per se afhankelijk is van informatie die door het college wordt verstrekt.

Bij reguliere controle kan dat soms ook, bijvoorbeeld door een lokale enquête te houden, maar bij deze reguliere controle is de raad geheel afhankelijk van de informatie die door het college wordt gegeven. Wanneer is er nu aanleiding voor de raad om de specifieke toezichtvorm te gebruiken? Indien de medebewindswetgeving een omvangrijke uitvoeringstaak in het leven roept voor de gemeenten en die uitvoeringstaak niet beleidsarm is, kan de raad overwegen om hier een specifieke controle op los te laten in de vorm van horizontaal toezicht.

Het sociaal domein geeft alle aanleiding om dat te doen, maar ook andere beleidsterreinen, zoals de nieuwe Omgevingswet of de sterk uitdijende taakstelling van de burgemeester op het punt van openbare orde en veiligheid, kan aanleiding zijn voor de raad aanvullende arrangementen van toezicht in het leven te roepen. Daarbij wordt met allerlei varianten geëxperimenteerd, zoals hoorzittingen, een aanvullende taakstelling voor de rekenkamer, onderzoekers bij de griffie etc. De gemeenteraden zetten dus een tandje bij. En daar is veel aanleiding voor.