De koning als tegenmacht

Het koningschap wordt in Nederland steeds minder populair. De rechtsstaat ook, aldus enkele duiders van de verkiezingsuitslag. Maar wellicht kunnen beide elkaar versterken. De koning zou in een crisissituatie wel eens een belangrijke bondgenoot van de democratische rechtsstaat kunnen zijn.

Laten we beginnen met het doorprikken van enkele fabeltjes. Allereerst het fabeltje dat de democratie zichzelf niet om zeep kan helpen. In het verleden, maar helaas ook in het heden, zijn er genoeg voorbeelden van democratisch gekozen leiders die na hun verkiezing de fundamenten van de democratische rechtsstaat beginnen af te breken. Een risico dat volgens velen door de verkiezingswinst van de PVV ook in Nederland is gegroeid.

Een tweede fabeltje is dat die democratische rechtsstaat alleen versterkt kan worden door functionarissen en instellingen die zelf democratisch (gekozen) zijn. Ook dat klopt niet. Weinigen zullen beweren dat instanties als de rechterlijke macht, de Nationale ombudsman en de Algemene Rekenkamer geen nuttige bijdrage aan beleid en bestuur (kunnen) leveren. De burgemeester, ook niet direct door inwoners verkozen, is nog altijd een van de bestuurlijke instituten die het meeste vertrouwen van inwoners geniet.

In verschillende publicaties heb ik het concept tegenmacht verder uitgewerkt en het speelveld van macht en tegenmacht voor het lokaal niveau geschetst (zoals in dit boek en dit rapport. De Nederlandse School voor het Openbaar Bestuur (NSOB) heeft die aanpak voor het nationaal niveau herhaald. Interessant is dat zij daarin de koning niet noemt als een potentiële tegenmacht tegen al te veel onwenselijke machtsconcentratie. Enerzijds is dat niet opmerkelijk. Onze koning neemt immers geen politieke standpunten in en functioneert binnen ministeriële verantwoordelijkheid. Willem Alexander, zo verwachten velen, lijkt ook niet de man die een revolutie gaat veroorzaken.

Toch is dat een beperkte blik op het koningschap. De kracht van de koning als democratische tegenmacht zit hem niet in het huidige feitelijke functioneren, maar in zijn potentie daartoe. In de twintigste eeuw hebben meerdere Europese monarchieën zich op beslissende momenten belangrijk voor de democratie getoond. Mocht onze regering ooit een verkeerd pad willen bewandelen, is het niet ondenkbaar dat verschillende burgers en instellingen daartegen in het verweer komen. Het koningschap zou dergelijke oppositie kunnen verenigen. Dit valt formeel uiteraard buiten zijn bevoegdheden, maar met het gezag dat een koning heeft, zou hij in een crisissituatie mogelijk beslissend tegenwicht kunnen bieden

Laten we hopen dat het nooit nodig is, maar als in meerdere buitenlanden parlementen kunnen worden bestormd en rechtsstaten van binnenuit kunnen worden afgebroken, is het naïef te denken dat wij geen enkel risico lopen. De potentie die het koningschap heeft daartegen in het geweer te komen – zowel met de huidige als toekomstige invulling ervan, hoe onwaarschijnlijk dat wellicht mag klinken -, is wat mij betreft een argument om in een mogelijke inhoudelijke discussie over de afschaffing van het koningschap mee te nemen.