Het CDA in Gooise nesten

Het is kinnesinne. Hij wilde mij nog een poepie laten ruiken. Hij gaat zijn gang maar.’ Aldus Wolter Lemstra over Peter Boorsma. ‘Ik weet niet of hij mijn verhaal kent en dat interesseert me ook niet.’ Aldus Boorsma over Lemstra.

Ze zaten samen in de Eerste Kamerfractie van het CDA en waren beiden als hoogleraar verbonden aan de Universiteit Twente. Dat het niet botert tussen die twee is op zichzelf geen kwestie van belang, ware het niet dat ze ieder een rapport hebben uitgebracht over de herindeling van de gemeenten Bussum, Naarden, Muiden en Weesp.

Lemstra deed dat als voorzitter van een commissie van Wijzen en kwam tot een vurig pleidooi vóór fusie. Zijn conclusies schoten Boorsma in het verkeerde keelgat. Die bood zichzelf aan bij de gemeente Bussum (samen met zijn Groningse collegahoogleraar Michiel Herweijer, eveneens CDA), om gehakt te maken van Lemstra’s rapport. Burgemeester Milo Schoenmaker (VVD) nam het aanbod in dank aan en betaalde er 30 duizend euro voor.

Schoenmaker schakelde vervolgens een prijzig communicatiebureau in (de begrotingspost ‘bestuurlijke samenwerking’ is in 2010 met 140 duizend euro opgehoogd, vanwege ‘extra inzet in 2010 in het kader van het project Geen gedwongen fusie’). Het communicatiebureau liet Boorsma en Herweijer eind januari van dit jaar in Nieuwspoort opdraven om hun ‘second opinion’ te presenteren. Ze verweten Lemstra ‘een gebrek aan neutraliteit’. ‘Wij zochten een wetenschappelijke onderbouwing bij wat we al vonden’, zegt burgemeester Schoenmaker eerlijk.

Het rapport van Boorsma en Herweijer leest als een afrekening. Een bijlage is zelfs gewijd aan het stemgedrag van Lemstra als senator: drie keer tégen herindelingen elders. Waarom moest dit zo? ‘Ik vond dat Lemstra niet bezig was als wijze, maar als lobbyist’, verklaart Boorsma. ‘Hij heeft geen onafhankelijk en wijs voorstel gedaan.’ Daar komt volgens hem bij dat Lemstra in Binnenlands Bestuur de Kamerfractie van het CDA opriep om voor herindeling te stemmen. ‘Dat vond ik raar. De Kamer heeft een eigen verantwoordelijkheid.’

De Wijzen - naast Lemstra Dick de Cloe en wijlen Henk Vonhoff - trokken al een klein jaar eerder hun conclusies. Ze waren door toenmalig staatssecretaris Ank Bijleveld (eveneens CDA) ingeschakeld. Bijleveld had een advies van de provincie Noord-Holland op haar bureau gekregen, dat (met instemming van de provinciale CDA-fractie) steun gaf aan de herindeling van Bussum, Naarden, Muiden en Weesp tot de nieuwe gemeente Naardermeer.

Maar Bijleveld ondervond weerstand in haar eigen CDA-Kamerfractie en zocht externe hulp. Die kreeg ze – misschien wel te veel. Het rapport van Lemstra en de zijnen is doorspekt met aandikkingen.

Zo is de doorlopen procedure niet ‘juist’, maar ‘volstrekt juist’; is versterking van de bestuurskracht niet zomaar vereist maar ‘op zeer korte termijn’; en bestaat er over de bestuurskracht van de nieuwe fusiegemeente ‘geen enkele twijfel’. De Wijzen roepen regering en parlement op om de situatie in de Gooi en Vechtstreek ‘door talmen’ niet ‘ernstig te laten verslechteren’. Waarom moest dit zo?

Lemstra: ‘Omdat topambtenaren van Verkeer en Waterstaat en van VROM steen en been klaagden over vastlopende grote projecten op alle terreinen: de weg- en railinfrastructuur, woningbouw en natuurontwikkeling. En omdat wij vinden dat de burger tekort wordt gedaan wanneer deze fusie niet doorgaat. Gemeenten denken alleen lokaal, terwijl die burger regionaal denkt en doet. het bestuur moet daarin mee.'

Verdeeld

Daar denken de lokale CDA-fracties verdeeld over. In Muiden, Weesp en Naarden stemden ze voor de fusie, in Bussum mordicus tegen. En ook de CDA-Kamerfractie zag het anders, zegt Eddy Bilder, tot de verkiezingen van juni woordvoerder herindelingen van de CDA-Kamerfractie. ‘Gegeven de gevoeligheden vind ik dat Lemstra zorgvuldiger zijn werk had moeten doen. Hij heeft gedacht: ik bevestig even wat iedereen wil en klaar is kees. Hij heeft buiten de waard gerekend.’

Het CDA is tot op het bot verdeeld. ‘Herindelingen zijn geen dossiers van de ratio, maar van emotie en maatschappijvisie’, stelt Bilder. ‘Daarom is voor elke mening rondom herindeling wel een wetenschapper te vinden die haar onderbouwt.’ Hij had er als Kamerlid last van dat CDA’ers alle kanten op denken. ‘Het CDA is op elke positie te vinden. Wij hebben gedeputeerden die hun hand er niet voor omdraaien om met veel geweld gemeenten te dwingen tot herindeling. En we hebben mensen die tot de laatste snik zullen vechten voor behoud van gemeentelijke zelfstandigheid. En het zijn allemaal CDA’ers.’

De kiem voor de verdeeldheid binnen het CDA werd gelegd in het verkiezingsprogramma van 2006. Onder druk van lokale CDA’ers kwam daar in te staan: ‘Gemeentelijke herindelingen zijn alleen acceptabel als de gemeenten dat zelf noodzakelijk achten.’ Bilder herinnert zich dat zijn fractie zich gebonden voelde aan dit uitgangspunt. ‘De afspraak was dat wij geen steun gaven aan herindeling van een gemeente die zelf niet wilde, terwijl ze haar zaakjes goed op orde had.’

Zoals Bussum. Ondertussen had het CDA-verkiezingsprogramma in het regeerakkoord van Balkenende IV een vertaling gekregen, met als doel kool en geit te sparen. Lokaal draagvlak voor herindeling stond centraal, maar ‘de verantwoordelijkheid voor de toetsing daarvan berust bij het provinciebestuur’. Wat deze zinsnede precies betekende, werd door ambtenaren van BZK uitgewerkt naar een ‘beleidskader gemeentelijke herindeling’.

Dat scherpte de provinciale rol nog wat verder aan: een herindelingsvoorstel kan niet door één gemeente - zoals Bussum - worden gedwarsboomd. Dreigt dat te gebeuren, dan is de provincie aan zet. ‘De provincie heeft daarbij een eigenstandige verantwoordelijkheid’, meldt het beleidskader. Wanneer het aan ‘unaniem lokaal draagvlak ontbreekt, is het aan de provincie te beoordelen of kan worden volstaan met ‘voldoende’ lokaal draagvlak’.

De ‘actieve rol’ voor provincies bij herindelingen haalde wel het CDA-verkiezingsprogramma van dit jaar. Maar in het regeerakkoord van het kabinet Rutte is juist weer een vagere formulering opgenomen: ‘Gemeentelijke herindeling komen alleen van onderaf tot stand. De provincie heeft een actieve rol bij de oplossing van bestuurlijke en financiële knelpunten.’

Dat ergert Boorsma: ‘Natuurlijk ziet de provincie dan knelpunten. Om vervolgens toch met een herindelingsvoorstel te kunnen komen.’ Op dit moment ligt op het bureau van minister Donner een nieuwe ambtelijke interpretatie van de passage in het regeerakkoord. De verschillende CDA-geledingen beroepen zich nu op het document dat het beste in hun straatje past: het verkiezingsprogramma 2006 of 2010, het regeerakkoord van 2007 of 2010 of het beleidskader van april 2009.

Boorsma en Herweijer maken het nog bonter door te verwijzen naar een ‘toetsingskader’ van acht jaar geleden: ‘Herindeling dient van onderop te komen, daar wijkt de provincie vanaf zonder argumenten.’

Duidelijkheid

Hoe de huidige CDA-Kamerfractie denkt over de herindeling in ‘t Gooi is nog onbekend. Er is zelfs nog geen woordvoerder herindelingen aangewezen. CDA-Kamerlid Maarten Haverkamp heeft zich eerder met het proces bemoeid, omdat hij uit de streek komt. Hij was van mening dat de stabiliteit van met name Weesp en Muiden in het geding was, maar betwijfelde of de voorgenomen fusie van vier gemeenten de oplossing was.

‘Maar er was wel een dynamiek ontstaan naar een fusie van deze vier. Ik vond dat het debat zo snel mogelijk moest worden afgerond, om het gebied duidelijkheid te geven. Daarin heb ik gefaald.’ Nu vindt hij dat er alsnog snel een besluit moet komen. ‘Zeg ja, en je hebt een krachtige nieuwe gemeente met zo’n 80 duizend inwoners. Of zeg nee en onderzoek een plan B om de bestuurlijke zwakte van Muiden en Weesp te ondervangen.’

Niemand weet of de Tweede Kamer de herindeling alsnog serieus gaat bestuderen. Doet ze dat wel, dan komen er zoals gebruikelijk eerst hoorzittingen met de betrokken gemeenteraden. Nu wil het geval dat in de vier gemeenten op 24 november uitgestelde gemeenteraadsverkiezingen worden gehouden. Verwacht wordt dat de CDA-fracties in de drie gemeenten die voor de fusie stemden er flink van langs krijgen, ten gunste van lokale partijen. De Kamer krijgt dan, naast Bussum, te maken met meer weerstand uit ‘t Gooi.

De factor Hillen

Hillen zit volledig op de grote variant’, zegt burgemeester Milo Schoenmaker van Bussum. Hans Hillen, tot voor kort ‘CDA-mastodont’ en ‘prominent Hilversummer’, is vurig voorstander van de vorming van één gemeente Gooistad.

In 2003 werd Hillen door de provincie Noord-Holland aangesteld als mediator, om oplossingen te zoeken voor de slechte bereikbaarheid van het Hilversumse mediapark. Het kabinet was zelfs bereid er 50 miljoen euro voor op tafel te leggen. Het werd niets en daarom schreef Hillen begin 2009 een brief aan Lemstra’s commissie van Wijzen.

‘Er komt onthutsend weinig tot stand’, stelt Hillen. ‘Van de 50 miljoen heeft de provincie de helft naar zich toegetrokken en de andere helft wordt thans gebruikt voor het opleuken van kruispunten in Hilversum.’ Hillen gelooft niet in herindeling ‘van onderop’: ‘Ik heb van dit project vooral geleerd dat lokaal het niveau ontbreekt voor besluitvorming die recht doet aan de verantwoordelijkheid die het openbaar bestuur heeft ten opzichte van zijn omgeving, zoals hier vooral de media.’

Hij vindt de fusie van vier gemeenten slechts een ‘partiële herschikking’, die ‘geen opening naar een grotere eenheid’ biedt. Hillens Hilversumse mediavrienden gebruiken in een brief dezelfde argumenten, maar zijn duidelijker in hun conclusie: ‘Om als deze redenen pleiten wij voor de vorming van één grote gemeente ‘t Gooi.’ Lemstra ziet in Hillen een factor van betekenis.

‘Als minister van Defensie heeft hij het niet druk. Hij zal zich met van alles en nog wat gaan bemoeien. Wat betreft herindelingen wil maar één ding: een fusie van alle gemeenten in het Gooi. Wij zeggen dat dit op termijn misschien de beste oplossing is, maar op dit moment bestuurlijk een brug te ver.’

Wat is het probleem?

Voor welk probleem is herindeling in ‘t Gooi eigenlijk een oplossing? Er zijn twee argumenten: de bestuurskracht staat onder druk en infrastructuurprojecten van bovenlokaal belang stokken door versnippering.

Drie van de vier gemeenten geven aan dat hun bestuurskracht onder druk staat. Moeilijk is echter dat de vierde (Bussum) geen bestuurskrachtprobleem heeft en bovendien wel te porren is voor alternatieven: een samenvoeging met Naarden (plus een aan Bussum vastgegroeide Hilversumse enclave), maar ook voor een grote fusie in de verdere toekomst: Gooistad, de ‘Hillen’-variant.

Het tweede argument voor fusie lijkt achterhaald. De bureaus BentoSpino en Berenschot kwamen er in 2007 mee: opschaling moest worden gezien in het perspectief van de Randstadprovincie of een ‘Noord-vleugel Autoriteit’, waarbij de as Haarlemmermeer-Schiphol-Amsterdam-Almere-Utrecht een samenhangend woon-, werken verblijfsgebied is. De kleine gemeenten in ‘t Gooi kunnen de bijbehorende projecten niet aan: de verbreding van snelwegen, de bouw van 11.000 woningen, de bescherming van de natuur.

Noord-Holland herhaalde deze argumentatie in het herindelingsadvies van 2008. ‘De gemeenten in de Gooi en Vechtstreek zullen een tegenwicht moeten bieden tegen het krachtenspel van de omringende Randstadgemeenten.’ Lemstra dikte dit in 2009 aan tot ‘goed tegenspel’ en ‘tegenwicht’ bieden tegen ‘marktpartijen, grote omringende Randstadgemeenten en de ministeries’.

Ondertussen wordt hard gewerkt aan verbreding van de A1, die valt onder de Spoedwet wegverbreding. In mei 2011 is het werk klaar. Langs de weg zijn inmiddels geluidsschermen geplaatst. Opvallend genoeg moesten (naast Naarden) vooral gemeenten die niet bij de fusie betrokken zijn daarvoor vergunningen afgeven: Huizen en Laren.

Wat betreft de woningbouw gaat het vooral om de Bloemendalerpolder, tussen Muiden en Weesp. Daar sloot Noord-Holland de twee gemeenten buiten en trok de ontwikkeling eind 2008 volledig naar zich toe. Toenmalig gedeputeerde Ton Hooijmaijers spiegelde Provinciale Staten een winst van 75 miljoen euro voor. Inmiddels wordt Hooijmaijers ervan verdacht steekpenningen te hebben aangenomen van het bouwbedrijf dat een groot deel van de Bloemendalerpolder in bezit heeft. De bouw ligt stil.

Mening CDA-fractie

Voor of tegen samenvoeging van Bussum, Naarden, Muiden en Weesp?

• Bussum tegen 
• Naarden voor 
• Muiden voor 
• Weesp voor (maar ook: misschien vier jaar uitstellen)
• GS Noord-Holland voor Tweede Kamer tegen 
• Oud-senator Lemstra voor
• Oud-senator Boormsa tegen
• Minister Hillen tegen 
• Minister Donner onbekend