Wanted: burgemeester

Na gemeenteraadsverkiezingen is er altijd een hausse aan burgemeestersvacatures. Waarnemers zijn immers blijven zitten, zodat een nieuwe gemeenteraad een profielschets kan maken. Op 25 mei stonden er 33 vacatures open. Gelderland (10) en Zuid-Holland (9) spannen de kroon. Kan die grote vraag problemen opleveren om de geschikte kandidaat te vinden?

‘Normaal gesproken hebben we drie of vier vacatures, maar nu zijn het er tien. Dat is veel, maar ook te verklaren, want we hebben 51 gemeenten en zijn op twee na de grootste provincie’, aldus Katinka Oldenburger, kabinetschef van de provincie Gelderland. Commissaris van de koning John Berends deed eind april al een wake-upcall in advertenties in verschillende landelijke dagbladen voor al die vacatures: hij wil meer diversiteit bij burgemeesters. Meer diversiteit is geen eis, maar wel wenselijk, aldus Oldenburger, want 70 procent van de burgemeesters is man, 56 procent ouder dan 55 en slechts één burgemeester heeft een migratieachtergrond.

‘Geen afspiegeling van de maatschappij.’ Met die aandacht voor diversiteit wilde de provincie de vijver groter maken, aldus Oldenburger, zodat er meer keuze is voor gemeenteraden. ‘De vijver is niet kleiner geworden, wij maken hem groter.’ Gemeenteraden reageerden enthousiast, heeft Oldenburger ervaren. ‘Het is nu aan de vertrouwenscommissies en de raden of zij ook die kandidaten voordragen. Daar gaan zij over. Die afspiegeling is ook niet overal hetzelfde, het heeft ook te maken met de couleur locale.’ Een tekort aan kandidaten voor de vele burgemeestersvacature is er vooralsnog niet.

Oldenburger wijst erop dat de twee Gelderse kabinetschefs vaak gesprekken voeren met mensen die interesse hebben in het ambt. ‘We krijgen veel aanvragen op basis van het overzicht dat we bij de advertentie hebben gemaakt. Mensen weten nu wanneer vacatures worden opengesteld. We krijgen ook reacties van mensen uit andere sectoren, zoals onderwijs, zorg en bedrijfsleven. Dat is een recept voor kruisbestuiving. Zoek de juiste match en durf breed te kijken, zeg ik tegen vertrouwenscommissies. Ga niet standaard voor de gebaande paden. Dat mag natuurlijk wel, maar er is interesse van buiten, merken we in het voortraject. Wijchen is net dicht, Ermelo is nu open. Dat is het begin van de tien. We moeten afwachten of het straks ook lukt, maar de interesse is wel gewekt.’

Minder sollicitanten

Bij die hausse aan burgemeestersvacatures kan het vooral voor grote gemeenten een probleem zijn, geschikte kandidaten te vinden, denkt Marcel Boogers, hoogleraar innovatie en regionaal bestuur aan de Universiteit Twente en onderzoeker bij Necker van Naem. Het aantal sollicitanten neemt af, constateert hij: ‘Zeker in de grote steden’. Wel heeft na de gemeenteraadsverkiezingen een aantal wethouders het veld moeten ruimen. ‘Er is daardoor een flinke pool wethouders die kunnen solliciteren. Maar dat zijn niet altijd mensen met voldoende gewicht. Er moet echt worden nagedacht over de aantrekkelijkheid van het ambt.’

Het burgemeestersambt wordt namelijk steeds zwaarder, en dat zou toekomstige kandidaten kunnen afschrikken. Het deel openbare orde en veiligheid (OOV) vraagt bijvoorbeeld steeds meer tijd van de burgemeesters. ‘Ze staan meer in de frontlinie. Ze kunnen niet alleen de leuke burgervader zijn, maar moeten ook impopulaire maatregelen nemen die forse weerstand kunnen oproepen. We kennen burgemeesters die moesten onderduiken of van wie het huis moest worden beveiligd. Ook zien we op andere punten steeds grotere en meer tegengestelde eisen aan burgemeesters. Dat kan leiden tot minder animo voor het ambt.’

De zwaarte van het ambt was het belangrijkste punt in het rapport Teveel van het goede? De staat van het burgemeestersambt anno 2020, dat onder meer door Boogers is gemaakt, in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

Onlangs stuurde minister Hanke Bruins Slot een reflectie op het rapport naar de Tweede Kamer. Het enige punt dat ze uit het rapport overnam, was de zorg voor een teveel aan bevoegdheden op OOV-gebied. ‘Ze wil een toetsingskader over welke bevoegdheden bij het maken van wetgeving wel en welke juist niet bij de burgemeester thuishoren. Daar wil ze kritischer naar kijken. Het gaat nog niet over taken teruggeven, maar wel om een halt aan de uitbreiding. Dat is het enige wat ze doet’, reageert Boogers.

‘Verder wijst ze op de burgemeestersklasjes voor zij-instromers als manier om de aantrekkelijkheid te vergroten. Dat is niet nieuw. Ik zou willen weten wat de knelpunten zijn. Waarom loopt het aantal sollicitanten op burgemeestersvacatures terug of waarom stoppen ze?’

Geen zorgen

Meer onderzoek naar wat zoal invloed heeft op de aantrekkelijkheid van het ambt of naar het aantal sollicitanten ten opzichte van vorige jaren. Daar is Hilde Westera, directeur van het Nederlands Genootschap van Burgemeesters (NGB), niet op tegen. Ze maakt zich echter geen zorgen over een gebrek aan geschikte kandidaten door het grote aantal vacatures. Ook wijst ze op de trajecten die lopen bij de cdk’s, zoals in Gelderland, waarbij niet alle vacatures tegelijk worden opengesteld, maar op elkaar worden afgestemd. ‘Alles tegelijk kun je als provincie niet aan.’ Het is een typisch fenomeen dat eens in de vier jaar voorkomt, weet ze. ‘We hebben normaal één burgemeestersklasje per jaar. Eind dit jaar zijn dat er drie, met tien burgemeesters per klas.’

Of moeten sommige (grote) gemeenten genoegen nemen met een kandidaat die niet helemaal de juiste of beste is? De second best? ‘Dat is wel een gevaar’, zegt Boogers. ‘Vertrouwenscommissies raken meer geprofessionaliseerd, krijgen meer ondersteuning, werken met een scherper profiel en bevragen kandidaten beter en scherper. Maar dan nog denk ik dat soms noodgedwongen gekozen wordt voor een kandidaat die niet helemaal aan de gestelde eisen voldoet.’

Westera van de NGB weet dat grotere gemeenten meestal minder sollicitanten hebben dan kleinere, maar ze vermoedt dat er voldoende ‘doorstromers’ zijn, zoals  wethouders van grote steden, Kamerleden en zittende burgemeesters die een volgende stap willen maken. Ze verwacht hier dus geen problemen. ‘Je hebt uiteindelijk maar één “goede” kandidaat nodig per gemeente.’ Ze wijst erop dat het ambt voor velen nog steeds heel aantrekkelijk is, meer nog dan het wethouderschap. ‘Het heeft toch een andere status. De meeste burgemeesters vinden het ambt nu wel pittiger, maar ook aantrekkelijker.’

Cherrypicking

En hoe zit het met het risico dat burgemeesterskandidaten zelf aan cherrypicking gaan doen? Of dat zo is, weet Westera niet, maar ze wijst wel op het speciale oriëntatieprogramma van BZK voor zij-instromers. ‘Ze snuffelen daar aan het ambt en doen kennis op. Het zorgt er ook voor dat ze niet in het wilde weg gaan solliciteren, maar gericht: welke regio, welke gemeentegrootte, zoek ik een uitdaging of een rustigere gemeente? Vertrouwenscommissies hebben dat goed door. Zij zien dat jij echt voor die gemeente gaat.’

Boogers vraagt zich af of er straks voor die 33 vacatures wel 150 goede kandidaten zijn. ‘Kleine gemeenten hebben relatief meer kandidaten, want dat is een gemakkelijkere startfunctie.’ Maar kleinere gemeenten hebben ook vaak minder ambtelijke ondersteuning voor burgemeesters.

‘Dat heeft geen gelijke tred gehouden met de groei van het takenpakket.’ In grotere gemeenten houdt het aantal kandidaten niet over. ‘Daar hebben ze meer moeite om goede kandidaten te vinden. En je wilt altijd zo veel mogelijk goede kandidaten. Soms moet de procedure daarom over.’

Volgens Oldenburger biedt de advertentie met het overzicht van wanneer de vacatures worden opengesteld veel duidelijkheid. ‘Dat is bewust zo gedaan, juist om die puzzel te leggen.’ Ze ziet kandidaten bewust een afweging maken. ‘Nu staat A open, maar over twee maanden B. Dat is precies wat we willen, ze zoeken de juiste match. Het beeld is nu dat voor alle gemeenten wel belangstelling is. Mijn indruk is dat er bewuster wordt gereageerd. En kwantiteit is niet ons uitgangspunt. Het gaat om de geschikte kandidaat. Liever 25 geschikte kandidaten, dan 50 waarvan er veel niet in aanmerking komen.’

Wel ziet ze het ambt veranderen: er zijn meer crises (klimaat, corona, vluchtelingen), waarbij de burgemeester in charge is. ‘Dat maakt het ambt ook interessant voor mensen uit de OOV-hoek of het crisismanagement. Ik denk dat die mensen eerder solliciteren. Het type verandert dus.’ Is dat ook wenselijk? ‘Je moet wel aan de basiseigenschappen voldoen: verbindend zijn, integer, et cetera. OOV is altijd al de portefeuille van de burgemeester geweest, maar krijgt nu meer aandacht. Het vak is dus wel veranderd en vraagt iets anders van sollicitanten. Dat bewustzijn is er.’