Grote gemeenten de mond gesnoerd

Het hete hangijzer in gemeenteland: moeten kleine, zwakke gemeenten met weinig goed personeel dezelfde taken van het rijk krijgen als grote, krachtige gemeenten? Jawel, zo luidt de aftrap van Annemarie Jorritsma, voorzitter van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). ‘Als wij de eerste overheid zijn en dat ook willen waarmaken, moeten we allemaal hetzelfde takenpakket voor onze rekening nemen.’

Nee, hoor, reageert de Rotterdamse wethouder Jeannette Baljeu (VVD) namens de vier grote steden Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht. Decentralisatie van taken van rijk naar gemeenten mag op verschillende manieren. ‘Je moet niet ten principale vasthouden aan uniformiteit. Dat is te beperkend om de maatschappelijke problemen van de grote gemeenten aan te pakken.’ Het verwijt dat de G4 chaos in het openbaar bestuur bepleit – want de burger snapt niet dat wat in de ene gemeente wel mag, in de andere niet kan – wordt door Baljeu weggewimpeld.

Voor de VNG-voorzitter betekent het pleidooi van de G4-gemeenten dat het rijk beslist hoe taken worden toegedeeld. ‘Dat is de crux. En het rijk mag niet discrimineren. Wij moeten daarom geen vrijbrief geven aan het rijk om te bepalen wat goed voor ons is.’ Ho, ho, maar het rijk heeft toch ook bepaald dat maatschappelijke opvang door centrumgemeenten moet worden uitgevoerd? Klopt, maar daar had de VNG geen keus. ‘Het was slikken of stikken. De maatschappelijke opvang is als taak naar de gemeenten gegaan als het zo gebeurt, anders niet. Daarom zijn wij ermee akkoord gegaan’, herinnerde Jorritsma de congresgangers aan het pragmatisme van de VNG. Maar dat is een situatie die de VNG niet moet wensen. ‘Als we de keuze aan het rijk laten, worden we voortdurend gechanteerd.’

Hubert Bruls, burgemeester van Venlo en voormalig CDA-Kamerlid, ontpopt zich als de vleesgeworden polderaar. Bruls, sprekend namens de G27 en namens de Limburgse gemeenten, is het eens met Jorritsma én Baljeu. ‘Laten we de mogelijkheid van differentiatie niet te veel inkleuren. We moeten elkaar vertrouwen en samenwerken. En shoppen in Den Haag? Ach, dat doet Venlo ook wel eens.’ Voor Baljeu reden genoeg om helderheid te vragen. Die krijgt ze: een meerderheid (60 procent) van het congres kiest de zijde van Jorritsma.

Verleiden

In de tweede helft van het congres probeert Baljeu het opnieuw. Als de VNG gemeentelijke autonomie serieus neemt, moet zij geen enkele vorm van verplichting aan gemeenten opleggen om zichzelf de maat te nemen. Verleiden; dat mag wel van Baljeu. ‘Als wij niet transparant zijn over onze prestaties, zijn wij een wassen neus’, waarschuwt Jorritsma. Er dreigt volgens de voorzitter nog een gevaar: als gemeenten niet laten zien dat ze sterk zijn en goed presteren, maakt het rijk geen einde aan de enorme hoeveelheid toezicht en controle door Rijksinspecties als de Vrom-inspectie. ‘Vrijwilligheid leidt niet tot een afname aan toezicht’, zegt Jorritsma.

Het maakt geen indruk op de grote steden (de Hengelose burgemeester Frank Kerkhaert en de Amersfoortse wethouder Luchtenveld). ‘We moeten ons niet leiden door angst voor het Rijk’, aldus Luchtenveld. De grote steden verliezen uiteindelijk omdat het VNG-bestuur is gezwicht voor de kleine gemeenten. Zonder slag of stoot heeft het VNG-bestuur het eigen voorstel (elke vier jaar een verplicht bestuurskrachtonderzoek) laten varen ten gunste van het voorstel van Papendrecht: gemeenten mogen zelf uitmaken wanneer ze het rijk laten zien hoe sterk en krachtig ze zijn. Juist een vierjaarlijks bestuurskrachtonderzoek was aanvankelijk volgens het VNGbestuur het beste bewijs om het rijk te tonen dat alle gemeenten meer taken kunnen overnemen van Den Haag.

Om de minister niet te hard voor het hoofd te stoten, moeten de vrijblijvende instrumenten – zoals benchmarks, visitaties en vergelijkingssites als waarstaatjegemeente.nl – om de kracht van gemeenten te tonen wel overeind blijven. En dat lukt het VNG-bestuur. De G4 krijgt slechts eenderde van de congresgangers achter zich. Of het nu een Pyrrusoverwinning is of niet, Jorritsma is tevreden. De solistische grote gemeenten is de mond gesnoerd. De gelederen zijn uiteindelijk gesloten. En daar ging het om. ‘Het rijk houdt van verdeeldheid onder de gemeenten. Ik weet dat uit eigen ervaring’, besluit de oud-minister en voormalige vice-premier lachend.