Constitutionele toetsing is terugval

De Staatscommissie-Remkes inzake het parlementair stelsel stelt voor om een vorm van constitutionele toetsing in Nederland in te voeren. Nu verbiedt de Grondwet in art.120 de rechter om wetten in formele zin aan grondwetsbepalingen te toetsen. Concreet betekent dit dat de wetgever steeds zelf bepaalt of deze wetten wel of niet in overeenstemming zijn met de Grondwet. Het is daarnaast de Raad van State die zich adviserend hier over uit kan laten. 

Het zijn met andere woorden vooral de instellingen van de parlementaire democratie – regering en Staten-Generaal – die hier het laatste woord hebben. Die situatie bestaat al sinds de Grondwetsherziening van 1848 en het is dus nu de vraag om welke dwingende reden dit systeem moet worden veranderd. Daar zou aanleiding voor kunnen zijn indien de formele wetgever met een zekere regelmaat zich schuldig maakt aan schendingen van het grondwettelijke recht. Wie daar naar gaat zoeken, komt heel weinig tegen.

Af en toe zijn er wel discussies over de interpretatie en de reikwijdte van het grondwettelijke recht, maar van evidente schendingen is vrijwel nooit sprake. Ook wordt wel naar voren gebracht dat het merkwaardig is dat formele wetten door de rechter wel kunnen worden getoetst aan niet-nationale mensenrechten, zoals die bijvoorbeeld zijn opgenomen in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, maar niet aan de Nederlandse grondrechten. Dat lijkt op het eerste oog curieus, maar bij nader inzien is dat helemaal niet een probleem, vooral ook niet omdat de marges in het EVRM veelal veel breder zijn dan bij de Nederlandse grondrechten.

Veel gehoord is vervolgens het argument dat constitutionele toetsing een enorme impuls zou kunnen geven aan de betekenis van de Grondwet. Dat is zeker het geval. Constitutionele rechters gaan zich intensief bemoeien met de resultaten van de politieke besluitvorming en kunnen daar belemmeringen opwerpen. Het wordt dan ook interessant wie deze constitutionele rechters zijn. De Verenigde Staten en ook andere landen met constitutionele toetsing laten zien dat benoemingen van deze soort zwaar beladen zijn omdat de toetsende rechters zich in progressieve of conservatieve richting kunnen bewegen. En vanuit deze invalshoek kan worden betoogd dat constitutionele toetsing een vorm van terugval of regressie is. De democratie moet een veer laten omdat de rechter de resultaten van de democratische besluitvorming kan corrigeren.

Uiterst interessant in dat verband is dat constitutionele toetsing vooral voorkomt in Europese landen die grote problemen hebben gehad in hun democratie-ontwikkeling: Duitsland, Italië, Griekenland, Spanje en Portugal. In de Scandinavische landen, Groot-Britannië en Nederland was sprake van een geleidelijke democratie-ontwikkeling en daar komt deze vorm van toetsing dan ook niet of minder pregnant voor. In de eerder genoemde landen werd constitutionele toetsing ingevoerd als veiligheidsklep tegen parlementaire meerderheden die de democratie zouden kunnen afschaffen of schade zouden kunnen toebrengen.

Als we in Nederland ook bevreesd zijn voor toekomstige parlementaire meerderheden die – zoals in Polen of Hongarije – de grondwettelijke normen aan hun laars lappen, dan is er een overtuigend argument om een Constitutioneel Hof in te richten. Daar lijkt in ons land in de verste verte geen sprake van. Conclusie: grondwetstoetsing als veiligheidsklep is voor de democratie in Nederland geheel onnodig en een aderlating voor de democratie.