Gemeenteraad kan geen politiek meer bedrijven

Vroegere parlementen ontleenden hun machtspositie vooral aan deze financiële legitimatie: ‘no taxation without representation’. Voor de gemeenteraden is er de afgelopen jaren een geheel nieuw circus opgebouwd van programma- en productbegrotingen. Er zijn tal van nieuwe comptabiliteitsvoorschriften tot stand gekomen en reeksen nieuwe formats om de financiële organisatie doelmatiger te maken.

Voor een gemiddeld raadslid is er geen touw meer aan vast te knopen. Er zijn nog maar weinig raadsleden die de nieuwe begrotingscyclus begrijpen en de onderliggende stukken kunnen lezen. Dat was in de vroegere periode overigens niet veel anders, maar het grote verschil is dat heden ten dage ook door de gehanteerde vormen de begrotingsbeslissingen er steeds minder toe doen. De gemeenteraad legitimeert door middel van de begroting weliswaar de inkomsten en de uit gaven van het college, maar mogelijkheden om het beleid in de ene of de andere richting bij te buigen zijn steeds minder voorhanden.

Bij ongeveer 80 procent van de begroting gaat het om gebonden uitgaven. Dat is waar de gemeente optreedt als uitvoeringskantoor van de centrale overheid. Binnen die gebonden ruimte kan zo hier en daar nog weleens een eigen accentje worden gelegd, maar grote politieke keuzemogelijkheden ontbreken vrijwel over de gehele linie. Bij de nieuwe taken die de komende tijd worden overgeheveld naar de gemeenten is het al niet veel anders. En als er ten aanzien van die nieuwe taken al politieke beslissingen genomen moeten worden, dan betreft het vooral de vraag hoe de nieuwe armoede moet worden verwerkt. Immers decentralisatie betekent in het gros van de gevallen dat dezelfde taken met minder geld dan voorheen moeten worden uitgevoerd.

Waar er geen sprake is van gebonden uitgaven kan de gemeenteraad politieke keuzes maken. Ook die vrije ruimte staat onder grote druk. De aanzienlijke bezuinigingen van de komende jaren zullen vooral ten koste gaan van deze vrij besteedbare middelen. Via het aanwenden van reserves kan de hete aardappel nog even vooruit worden geschoven, maar op enig moment blijft er alleen nog maar de keuze om de vrije ruimte aanzienlijk te beperken.

En dan is er ten slotte ook nog de begrotingssystematiek zelf die leidt tot een uitholling van het begrotingsrecht van de gemeenteraad. Veel gemeenteraden hebben geaccepteerd dat wordt gewerkt met brede begrotingsprogramma’s en ruime mogelijkheden om via begrotingswijzigingen eerdere beslissingen later weer te corrigeren. Hoe hoger het aggregatieniveau van een programma, hoe groter de ruimte is voor college en ambtenaren om binnen de brede budgetmachtiging alles te doen wat hen goed dunkt.

De financiële machtiging door de gemeenteraad heeft dan vrijwel geen betekenis meer. Indien bovendien binnen dat brede programmaverband naar believen kan worden geschoven en gemuteerd door latere begrotingswijzigingen, dan rijst de vraag wat het nog voor zin heeft om de financiële kaders vast te stellen. In tal van gemeenten is er maar weinig meer voor nodig om het lokale bestuur aan de rand van de financiële afgrond te brengen.

De problemen rond de grondinvesteringen zijn daarvan een goed voorbeeld. Indien er nog een paar stagnerende ontwikkeling bijkomen, zal een reeks van gemeenten structureel de rode cijfers induiken. Mogelijkheden om de vrije ruimte te vergroten via eigen belastingheffing zijn niet of nauwelijks voorhanden.

Hoe een politiek stelsel gezond kan blijven zonder de ruimte om politiek te bedrijven, is een vraag die veel te weinig wordt gesteld. In ieder geval kan de conclusie zijn dat veel lokale politici zullen afhaken indien deze trend zich doorzet, want wie wil nu politiek bedrijven in een setting die steeds politiek-onvriendelijker wordt.