‘Gemeente moet mogen investeren'

Nog voordat de eerste vraag is gesteld, neemt Diederik Samsom het woord. ‘Ik heb geen goed nieuws voor de gemeenten. Om maar meteen met de deur in huis te vallen: gemeenten gaan er wat ons betreft de komende kabinetsperiode één miljard euro op achteruit. Wij brengen het gemeentefonds met dat bedrag naar beneden, zoals ook al in ons vorige programma stond. De bedragen – doorgerekend door het Centraal Planbureau – zijn hetzelfde gebleven. Het kan maar duidelijk zijn.’  

In het verkiezingsprogramma staat een passage over een kleinere rijksoverheid, maar niets over een inkrimping van het ambtelijk apparaat bij gemeenten en provincies. Dat is wat de PvdA betreft niet nodig?  

‘Het staat misschien niet zo expliciet in ons programma. Maar wij streven wel degelijk naar een efficiëntere overheid met een kleiner bestuursapparaat. Ik zie dat als een permanente opdracht. Politiek is dat ook het minst omstreden onderwerp. Dat geluid klinkt vrij unisono bij alle partijen. Elk kabinet probeert het opnieuw, maar het lukt niet altijd om het tot stand te brengen. Ook dit kabinet niet, mede omdat het – tot onze grote vreugde – de rit niet uitzat. Wat het streven naar dat kleinere bestuursapparaat betreft, dat geldt net zo goed voor het rijk als voor de decentrale overheden. Het is zoals bij de financiën samen de trap op, samen de trap af. Alleen wordt het dit keer vanwege de crisis iets zwaarder dan anders. Let wel: wij zijn geen voorstander van een kleinere overheid als geheel.We willen meer leraren voor de klas, meer mensen in de zorg en meer agenten op straat. Vermindering van het aantal ambtenaren zoeken we dus niet bij de uitvoerende diensten die in de frontlinie staan en Nederland overeind houden, maar met name bij de bestuursdiensten, de beleidsafdelingen. Daar kan nog een slag worden gemaakt.’

U wilt het aantal politici in gemeenten en provincies terugdringen. Minder bestuurders staat er in het PvdA-programma, maar hoeveel minder?

‘Wij willen wel minder volksvertegenwoordigers in het lokaal bestuur, maar niet die 25 procent minder waar het laatste kabinet mee kwam aanzetten. Dat is te drastisch. Wij zetten in op een geringere verdunning, de zogeheten dualiseringscorrectie: we halen eraf wat er door de invoering van het dualisme aan extra volksvertegenwoordigers in de gemeenteraden en Provinciale Staten is bijgekomen. Dat is grosso modo 10 procent.’

De PvdA is wel voor herinvoering van de stadsdelen. Dat betekent toch weer meer bestuurders? ‘Herinvoering?

Ze zijn nog niet weg. Het besluit ermee te stoppen is net een paar weken geleden gevallen. Van ons mogen de stadsdelen gewoon blijven. Ons principe is dat de gemeente de eerste overheid is. Dat betekent dat je zoveel mogelijk dicht bij de mensen moet organiseren. Vanuit dat perspectief is het vreemd als je de stadsdelen of deelgemeenten zou willen opheffen. Ze moeten zich alleen niet opblazen tot instanties die zich bij wijze van spreken op het terrein van het buitenlands beleid gaan begeven. Nee, hun meerwaarde zit vooral in het onderhoud en de veiligheid in de buurt, de eerste dienstverlening van de overheid richting burger, zoals het verstrekken van paspoorten. Daarvoor zijn stadsdelen een uitermate geschikt democratisch orgaan. Zij kennen de mensen, de mensen kennen hen.’

Wat Samsom betreft kan deze bestuurslaag beperkt blijven tot de echt grote steden met wijken van meer dan 100.000 inwoners. In steden als Eindhoven en Tilburg is er voor stadsdelen in zijn ogen geen dringende noodzaak. ‘Daar kan worden volstaan met wijkraden of andere groeimodellen voor burgerparticipatie.’

Maar dat betekent wel meer bestuurders.

‘Bestuurlijke drukte verminderen is geen doel op zich. Wil je dat wel, dan moet je van Nederland één landsdeel maken. Dat lijkt me weinig zinvol.’

Nieuw is de door de raad gekozen burgemeester, telkens onmiddellijk na de gemeenteraadsverkiezingen.

‘Dat ritme van één keer in de vier jaar is inderdaad nieuw. Dan heeft de burgemeester een mandaat dat gelijkloopt met de zittingsduur van de gemeenteraad. In onze voorstelling kiest de grootste fractie de burgemeester. Hij of zij mag natuurlijk van buiten worden aangetrokken, maar in de praktijk zal de burgemeester waarschijnlijk uit de eigen gelederen komen. Dat is ook een gunstige electorale factor: je kunt als partij met de burgemeesterskandidaat de verkiezingscampagne gaan voeren. Dat is een extra reden om te gaan stemmen.’

De PvdA blijft tegen een rechtstreeks door de bevolking gekozen burgemeester?

‘Ja. Er zitten behalve voordelen ook nadelen aan. Dan krijg je bijvoorbeeld dat er bij onenigheid tussen raad en burgemeester onduidelijkheid ontstaat wie wie naar huis mag sturen. Zowel raad als burgemeester heeft bij een rechtstreeks gekozen burgemeesters immers een mandaat van de kiezer.’

Als het aan Samsom ligt, gaan er meer taken vanuit het rijk en de provincies richting gemeenten. Vooral op het gebied van de zorg, wonen en werken. Dat biedt in zijn visie de mogelijkheid om dwarsverbanden te slaan en hulp voor mensen die daar behoefte aan hebben zo ideaal mogelijk te organiseren. ‘Te veel afstand, zoals de jeugdzorg die wordt aangestuurd vanuit de provincies, leidt alleen maar tot vrij laat ingrijpen waar dat vaak juist eerder is geboden, zoals met uithuisplaatsingen.’

De door de val van het kabinet gesneuvelde Wet werken naar vermogen (Wwnv), beoogde het dichtbij de burger organiseren van zorg en hulp. Zullen we dat dus in min of meer dezelfde vorm terugzien?

‘Ja, maar dan zonder de bizarre bezuinigingen die dit kabinet van plan was. Die mensen onder het minimum loon liet werken in combinatie met het schrappen van een groot aantal arbeidsplaatsen bij de sw-bedrijven. En er dan van uitgaan dat die mensen elders wel terecht zullen kunnen op de reguliere arbeidsmarkt. Dat maakte het tot een draak van een wet, terwijl het principe goed is om de hele onderkant van de arbeidsmarkt, de Wajong, de Wet sociale werkvoorziening en de Wet werk en bijstand, vanuit één opdrachtgever en met één regeling aan te sturen. De benodigde schaalgrootte tref je het best op gemeenteniveau.’

Jullie stellen de invoering van een verplicht quotum voor: grote en middelgrote bedrijven worden bij wet verplicht een bepaald percentage arbeidsgehandicapten en langdurig werklozen in dienst te hebben. Waarom is dat nodig?

'De Scandinavische landen leggen bedrijven ook quota op. Dus zo bijzonder is het niet. In andere landen is het niet nodig, daar zit het meer ingebakken in de cultuur om als bedrijf arbeidsgehandicapten in dienst te hebben. In Frankrijk en Engeland is het heel gebruikelijk. Dat heeft waarschijnlijk met de Eerste Wereldoorlog te maken, waaruit veel mensen soms letterlijk zonder arm of been terugkeerden.’

Waarom was het quotum dan niet in de Wwnv opgenomen?

‘Daarvoor was de wet te veel een VVD-ding. En dat terwijl zelfs Bernard Wientjes (voorzitter van de werkgeversvereniging VNO-NCW – red.) voor zo'n quotum was. Een beperkt quotum, dat wel: 1 procent. Wij zijn voor 5 procent. Wij willen dat iedereen die aan het werk wil, daar daadwerkelijk de kans voor moet krijgen. In ons voorstel gaat de overheid alleen in zee met bedrijven die aan dit quotum voldoen. Wie onder die 5 procent zit, krijgt een boete. Beter gezegd, je betaalt dan een   bedrag waardoor degene die je niet aanneemt, ergens anders aan de slag kan. Desnoods bij een sw-bedrijf , want daar is niets mis mee.’  

Gemeenten krijgen dus meer geld voor de uitvoering van de wet?

‘Als je meer taken krijgt, moet er ook boter bij de vis. Het kan best zijn dat gemeenten de overgehevelde taken efficiënter organiseren en dus goedkoper uit zijn. Maar als je een langetermijnvisie hebt voor de rol van de lagere overheden in de zorg- en dienstverlening, moet je – vind ik –   niet met korte, snelle bezuinigingen werken. Iedereen weet dat die toch ergens terechtkomen. Ja, gemeenten krijgen wat ons betreft meer budget voor de uitvoering van de wet.’

Net als de SP dus eigenlijk: meer taken overdragen aan de gemeenten, maar Den Haag bepaalt hoeveel geld er mee gaat en Den Haag stelt de kaders.

‘Dat is het dilemma. Het liefst geef je gemeenten de complete boedel: geld en werk, zodat ze het naar eigen inzicht kunnen organiseren. Maar je hebt te maken met bestaande regels, waarvan je de continuïteit als overheid moet kunnen garanderen. Mensen hebben daar recht op, althans je kunt van bepaalde rechten niet in één keer af. Gemeenten zullen dus binnen een bepaalde bandbreedte moeten opereren. Wij zitten er wel anders in dan de SP, want die partij gaat uit van strakkere sturing. Na een overgangsperiode wil ik graag nadenken over meer vrijheid voor gemeenten om met het budget zelf hun prioriteiten te stellen.’

Over geld gesproken: gemeenten krijgen door de decentralisatie van taken te maken met veel grotere financiële risico's. Een buffer om die te kunnen opvangen, hebben ze nauwelijks omdat ze maar beperkt in eigen inkomsten kunnen voorzien. Is er niet veel voor te zeggen die ruimte te vergroten door ze een groter eigen belastinggebied te geven?

'Ik werp geen financiële blokkades op tegen een groter lokaal belastinggebied. Zolang dat maar geen onbedoelde gevolgen heeft voor de totale belastingdruk. De optelsom van rijksen lokale belastingen mag niet te hoog worden. Maar volgens mij is de omvang van het lokale belastinggebied op dit moment niet het grootste knelpunt. Dat is de vraag of ze straks nog wel mogen investeren. Ik doel op de Wet houdbare overheidsfinanciën, de Wet Hof.’

In het conceptverkiezingsprogramma van de PvdA stond er nog niets over, maar in de definitieve versie staat het klip en klaar: de Wet houdbare overheidsfinanciën wordt niet ingevoerd. Die in voorbereiding zijnde wet schrijft voor dat decentrale overheden een bijdrage moeten leveren aan de terugdringing van het nationale EMU-tekort tot onder de 3 procent. Het wetsvoorstel ligt al maanden ter advisering bij de Raad van State. Onlangs berichtte Binnenlands Bestuur over het nog vertrouwelijke, uiterst negatieve advies van de Raad voor financiële verhoudingen (Rfv).

‘Dat advies was van een dergelijke uitgesprokenheid, dat kun je niet naast je neerleggen’, zegt Samsom. ‘Die wet geeft het startsein tot creatief boekhouden. De administratie die je dan krijgt, doet de werkelijkheid geweld aan. Dat moet je elkaar niet willen aandoen. Natuurlijk ben ik voor houdbare overheidsfinanciën, maar inhoudelijk klopt het wetsvoorstel zoals het er nu in concept ligt niet. Je moet er als gemeente voor kunnen kiezen te blijven investeren. De Wet Hof is gericht op de korte termijn, dat past wel in het VVD- en CDA-denken. Ik vind de lange termijn belangrijker.’

De Wet Hof beperkt, omwille van het terugdringen van het nationale tekort, de vrijheid van de decentrale overheden. Onder datzelfde rijtje valt het schatkistbankieren, waarbij onder andere gemeenten bij wet worden verplicht hun tegoeden tegen een lager rendement bij het rijk te stallen. Bent u daar ook tegen?

‘Nee, daar ben ik juist voor. Uit veiligheidsoverwegingen, omwille van de stabiliteit. Ik ben er tegen dat overheden risicovol beleggen. De financiële sector heeft het als geheel niet in de teugels. Ondanks strenge regels voor de overheden is het misgegaan bij Icesave en veel eerder bij Ceteco. Daarmee zet je de welvaart op het spel. Bij het rijk is het, dat weet je zeker, extreem risicoloos. Winstmaximalisatie is daar niet het doel. Omdat het rendement voor de decentrale overheden bij schatkistbankieren lager is, vind ik wel dat je als rijk de rekening eerlijk moet delen en niet eenzijdig neerleggen bij de provinciesen gemeenten. Nu profiteert alleen het rijk, omdat schatkistbankieren gunstig is voor het EMU-saldo.’

Diederik Samsom, zoveel mag duidelijk zijn, kiest in bijna alles wat hij wil doen voor maatregelen die goed zijn voor de lange termijn. Dat geldt voor de invulling van de Wet Hof, de bezuinigingen en het tempo waarmee het begrotingstekort moet worden teruggedrongen. Zelfs zijn visie op de hoogte van de ambtenarensalarissen wordt er door ingegeven.

Dit kabinet en veel partijen zetten in op het voor twee jaar bevriezen van de salarissen van ambtenaren. In het verkiezingsprogramma staat dat die nullijn van tafel moet voor agenten en leraren. Hoe zit het met de overige ambtenaren?

‘Ik verzet me tegen de nullijn. Dat blijf ik doen. Ik sta voor een krachtige overheid die goede mensen moet kunnen blijven aantrekken. Waarom zou je ambtenaren willen laten achterblijven bij de marktsector? Als je nu op de nullijn gaat zitten en de rest zit erboven, dan weet je dat je over een tijdje toch weer bij moet lappen. En dan extra, om de inhaalslag te maken. Serieus, die nullijn is weer zo’n voorbeeld van kortetermijnbeleid. Het is ineffectief, oneerlijk en onverstandig. Want in die jaren waarin je je houdt aan de nullijn, gaat de koopkracht naar beneden. Dat helpt de economie niet vooruit.’ <

Binnenlands Bestuur spreekt in de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen met de lijsttrekkers van die partijen waarvan de kans redelijk tot groot is dat zij deel gaan uitmaken van een nieuw kabinet. Na Emile Roemer van de SP in BB14 nu Diederik Samsom van de PvdA. Wat zal het voor de gemeenten betekenen als zijn partij gaat regeren? Wat kunnen ambtenaren verwachten?

 

In de komende nummers volgen nog interviews met Arie Slob (ChristenUnie), Jolande Sap (GroenLinks), Alexander Pechtold (D66) en Sybrand van Haersma Buma (CDA). VVD en PVV willen niet aan de serie meewerken.