Gekozen burgemeester in nieuw regeerakkoord

Inmiddels is voldoende doorgedrongen dat een andere wijze van aanstelling van de burgemeester voert tot diverse veranderingen in het gemeentelijke stelsel. Vrijwel iedere wijziging die daartoe in de Gemeentewet wordt opgenomen, raakt de positie van de gemeenteraad en die van de wethouders. Het debat over een nieuwe aanstelling van de burgemeester is dan ook een integraal debat over de opbouw van het lokale politiek-bestuurlijke bestel.

Aan de uiterste kanten van het spectrum gaat het daarbij om de volgende twee posities. Wordt een rechtstreekse verkiezing van de burgemeester in de wet opgenomen, met een geheel open kandidaatstelling en een zittingsduur die gelijk loopt met die van de gemeenteraad, dan is er aanzienlijk positieverlies voor de raden en de wethouders. Immers bij een dergelijke rechtstreekse verkiezing opereert de gekozen burgemeester met een politiek programma waarop hij of zij is gekozen. En dan moeten er ook middelen zijn om dat programma te realiseren. Het belangrijkste middel is de mogelijkheid voor de burgemeester om eigen wethouders aan te trekken, waardoor een politiek homogeen college ontstaat. Voor het realiseren van zijn programma is de burgemeester uiteraard afhankelijk van raadsmeerderheden, maar omdat de burgemeester is gelegitimeerd door een afzonderlijke kiezers­uitspraak zal hij niet per se zijn oren naar de raad laten hangen.

Er is in een dergelijk stelsel dan ook een grote kans op concurrentie met de politieke wensen van de raad. Er zal moeten worden voorzien in een sluitende regeling voor politieke conflicten, want het kan zo maar voorkomen dat de politieke kleur van de gekozen burgemeester afwijkt van de politieke kleur van de raadsmeerderheid. In het huidige stelsel zijn het vooral de wethouders die de verbinding leggen tussen college en raad. Aan die positie komt een einde in dit stelsel: de eerste loyaliteit van de wethouders gaat zich richten op de gekozen burgemeester. Bij ontbrekende politieke loyaliteit zal de burgemeester de betreffende wethouder meteen de laan uit sturen.

Aan het andere uiterste van het spectrum wordt de burgemeester door de raad benoemd, gelijktijdig met de wethouders na de raadsverkiezing. In dat model wordt de burgemeester dan een soort eerste wethouder die zich in weinig nog onderscheidt van de andere wethouders. Bij de collegevorming zal ook worden beslist over het burgemeesterschap. De kans is maximaal dat de eerste kandidaat van de grootste collegefractie het burgemeesterschap zal gaan bekleden.

Ook in dit model is de burgemeester een partijpolitieke functionaris, evenals de andere wethouders. In dit stelsel wordt de kans aanzienlijk kleiner dat kandidaten van buiten de gemeente nog weten door te dringen tot het burgemeestersambt. Dit stelsel bestond lange jaren in de deelraden in Amsterdam en Rotterdam en het is niet toevallig dat voor deze functionaris de term burgemeester niet werd gebruikt, maar voorzitter van deelraad en deelraadbestuur. In feite impliceert dit stelsel een afschaffing van het huidige burgemeestersambt. De wethouders zijn dan de dominante bestuurders, de voorzitter van het college is de eerste wethouder.

Gezien het specifieke karakter van het Nederlandse burgemeestersambt en de sterke positie van de Nederlandse wethouders is de kans zeer gering dat een van de beide geschetste modellen in de wet zal worden opgenomen. Er zal naar tussenfiguren worden gezocht die minder scherpe consequenties hebben voor de positie van raad, wethouders en burgemeester. Daarbij zal het debat vooral gaan over de wethouder als verbindingsfiguur tussen raad en college. Er zijn tientallen varianten om aan die tussenfiguur vorm en inhoud te geven. Daarom is het van belang dat dit debat zo spoedig mogelijk op gang komt, ook om te voorkomen dat tijdens het politieke gooi- en smijtwerk van de kabinetsformatie-2016 (of eerder) rare beslissingen worden genomen.