Geen vrije val

De eerste negen maanden hebben de meeste wethouders vrijwel zonder kleurscheuren volgemaakt. Slechts een klein groepje wethouders is tussen de wielen geraakt. In totaal 28 wethouders moesten tijdelijk of definitief om politieke redenen het veld ruimen, zo blijkt uit het jaarlijkse wethoudersonderzoek van Binnenlands Bestuur. Ter vergelijking: 4 jaar geleden waren dat er 30. De afgelopen collegeperiode kostte uiteindelijk een op de drie wethouders de politieke kop.

Toch is het onrustig in gemeenteland. De huidige raadsperiode heeft al een recordaantal collegecrises achter de rug. In acht gemeenten raakte de coalitie uit het lood: Amersfoort, Maastricht, Eijsden, Menterwolde, Mill, Neerijnen,Voerendaal en Leeuwarderadeel.

Ter vergelijking: na de raadsverkiezingen van 2002, toen het dualisme werd ingevoerd, raakten in dezelfde periode vier coalities in crisis en na de raadsverkiezingen van 2006 kwamen de colleges van drie gemeenten in problemen. Daaronder waren twee gemeenten (Aalten en Lochem) die vanwege een eerdere fusie al meer dan een jaar aan de slag waren.

De gemeenschappelijke noemer van alle coalitiecrises is gebrek aan onderling vertrouwen. De versplintering van het politieke landschap na de raadsverkiezingen van maart 2010 lijkt een rol te spelen in de toename van het aantal coalitiecrises. Een vijfde deel van de gemeenteambtenaren beschouwt, zo blijkt uit een enquête van Binnenlands Bestuur, de samenwerking in de nieuwe colleges als onvoldoende. De helft van de ambtenaren vindt dat de wethouders vooral met de eigen portefeuille bezig zijn. Een op de drie ambtenaren verwacht daarom dat het college niet ongeschonden de eindstreep in 2014 haalt. (zie elders in deze special)

Goed jaar

Het jaar 2010 is het op een na beste jaar voor wethouders. Alleen in 2002 vertrokken er minder wethouders vroegtijdig van het pluche. De belangrijkste oorzaak is dat er in januari en februari, de laatste maanden voor de raadsverkiezingen van maart, nauwelijks wethouders het veld hoefden te ruimen. Alleen in Zoetermeer was er een politieke crisis waardoor het voltallige college politiek demissionair werd. Ter vergelijking: in 2006 gingen er met de verkiezingen in zicht in vier gemeenten nog coalities volledig onderuit.

Een verkiezingsjaar als 2010 betekent voor wethouders wel een wisseling van de wacht. Na de raadsverkiezingen van 3 maart en de daaropvolgende formatie van een nieuw college zijn 755 van de ruim 500 wethouders niet teruggekeerd op het pluche.

Het aantal wethouders dat tijdelijk of definitief om politieke redenen van het pluche is gegaan is vergelijkbaar met de start van de vorige collegeperiode: 28 in de afgelopen 9 maanden tegenover 30 in 2006.

Vooral de grote golf herindelingen hebben er voor gezorgd dat in absolute zin maar liefst 118 wethouders in 2010 met hun wethouderschap moesten stoppen. Het is nog onduidelijk hoeveel van die wethouders na herindeling mogen en kunnen terugkeren.

De eersten en laatsten

Vertrekken doen wethouders op alle momenten. Eric Helder (Enschede) en Monique Oudshoorn (Uithoorn) sluiten de rij van 566 wethouders die in de collegeperiode 2006-2010 de eindstreep niet haalden; twee dagen voor de raadsverkiezingen van 3 maart begonnen zij aan een nieuwe baan buiten de politiek. Na de raadsverkiezingen en collegevorming was de Uitgeester wethouder Jack van der Hoek de eerste wethouder die tussentijds vertrok. Ruim een week nadat hij in Uitgeest voor een nieuwe collegeperiode was benoemd, in de raadsvergadering van 25 maart, nam Van der Hoek ontslag om wethouder- van-buiten in Haarlem te worden.

De twijfelachtige eer om in de huidige derde duale raadsperiode als eerste wethouder om politieke redenen te moeten vertrekken, staat op naam van Marcèl van Dalen, D66-wethouder in Blaricum. Van Dalen moest vertrekken omdat hij verzuimd had zijn partij, gemeenteraad en coalitiepartijen te informeren dat een er aanklacht wegens smaad tegen hem was ingediend in Ede waar hij raadslid was.

De lijst

De volledige lijst van tussentijds vertrokken wethouders in 2010.

Amersfoort
Ben Stoelinga (Burgerpartij Amersfoort) stapt op omdat hij geen vertrouwen meer heeft in zijn eigen fractie, die zich meer als oppositiepartij dan als coalitiepartij gedraagt. Stoelinga vindt dat hij te weinig steun kreeg van zijn eigen fractie om het coalitieakkoord ‘verbonden, slagvaardig en duurzaam’ uit te voeren.

Baarn
Henk van de Kerk (CDA) dient zijn ontslag in. Zijn positie is onmogelijk geworden nadat is uitgelekt dat hij voor de rechter moet verschijnen wegens rijden onder invloed. In de begrotingsvergadering krijgt hij forse kritiek: Van de Kerk zou raadsopdrachten te lang laten liggen, moties van de raad niet uitvoeren en de raad niet of onvoldoende informeren. Opvolger: Jan Baerends (CDA).

Bellingwedde
Sonja Schreuder (Plaatselijk Belang Bellingwedde) voelt zich in de steek gelaten door de rest van het college en haar eigen partij en stapt op. Aanleiding is de kwestie rond het werkvoorzieningschap Synergon. Schreuder zou de raad te laat geïnformeerd hebben over de verandering van koers binnen Synergon.

Blaricum
Marcèl van Dalen (D66) deelt de raad mee dat hij het wethouderschap neerlegt. Van Dalen heeft een aangifte wegens smaad, uit begin 2010, niet gemeld voorafgaand aan zijn benoeming tot wethouder. Hij noemt zijn nalatig handelen ‘buitengewoon naïef’. Opvolger: Gijs van Loef (D66).

Coevorden (voor de raadsverkiezingen)
Geert Braam (PvdA) deelt in de raadsvergadering mee dat hij er per direct mee stopt. Aanleiding zijn de uitkomsten van een door Braam geïnitieerd onafhankelijk onderzoek naar de grondexploitatie en verkoop van percelen Leeuwerikenveld 2, waarbij de gemeente aanzienlijk renteverlies opliep. Geen opvolger.

Den Helder
Paul Walgering (Trots op Nederland) stapt op vanwege een vertrouwensbreuk met zijn eigen fractie. Volgens de enige Trotswethouder kon hij met zijn fractie niet door een deur. Walgering had er moeite mee dat hij vooraf niet wist welk standpunt zijn eigen fractie zou innemen. In een twitterbericht aan een vriend noemt Walgering Trots ‘een ballenzooitje’. Opvolgster: Suzanne den Dulk, fractievoorzitter van Trots op Nederland in Alkmaar.

Doetinchem (voor raadsverkiezingen)
Koos Kuiper (CDA) stapt op naar aanleiding van de vondst van een dossier dat jarenlang onvindbaar was en kort daarvoor in zijn werkkamer is aangetroffen. In het dossier staat onder meer informatie over een bonus van 35.000 gulden die Kuiper in 1999 incasseerde bij de verkoop van het plaatselijke kabelbedrijf Tebecai aan UPC. Kuiper was destijds namens de gemeente Doetinchem commissaris bij Tebecai en meldde de bonus niet aan de gemeenteraad. Toen er later een integriteitsonderzoek werd ingesteld, bleek het dossier onvindbaar. ‘Ik heb het dossier bij een tijdelijke verhuizing een maand geleden zelf teruggevonden en onmiddellijk aan de gemeentesecretaris overhandigd. Ik heb echter de schijn tegen en heb daarom besloten zelf op te stappen’, aldus Kuiper. Geen opvolger.

Eijsden
Hub van de Weert (VVD) wordt tot aftreden gedwongen. Collegepartij PGE heeft een motie van wantrouwen tegen hem ingediend die door de gehele oppositie wordt gesteund, inclusief de van de VVDafgesplitste fractie Piters. Door die afsplitsing is het college zijn meerderheid kwijtgeraakt. De overige twee wethouders, Gerry Jacobs (CDA) en Ed Warnier (PvdA) verklaren zich solidair en stellen hun portefeuilles ter beschikking. De coalitiecrisis wordt opgelost door het installeren van een zakencollege namens de lokale politieke partijen zonder directe politieke binding. Dit college moet de gemeente leiden tot de herindeling met Margraten. De nieuwe wethouders zijn Servé Brouwers, Frans Metsemakers en Karel Wolff.

Leeuwarderadeel
Gelly Visser (PvdA) moet opstappen omdat collegepartijen CDA en FNP het vertrouwen in de PvdA opzeggen. In de afgesproken vrije kwestie over samenwerking met de Middelseegemeenten koerst de PvdA samen met oppositiepartij VVD te veel op samenwerking en herindeling met Leeuwarden. CDA en FNP vormen met Gemeentebelangen een nieuwe coalitie. Opvolger: Meint de Haan (GBL).

Leiden (voor raadsverkiezingen)
John Steegh (GroenLinks) treedt af als wethouder verkeer en milieu vanwege onoverbrugbare verschillen tussen zijn fractie en de andere collegefracties. Aanleiding zijn de flankerende maatregelen om de overlast van de bouw van een parkeergarage voor omwonenden te beperken. Deze zijn onvoldoende in de ogen van de fractie van GroenLinks. Geen opvolger.

Maarssen
Een conflict over de kandidatuur van burgemeester Mirjam van ’t Veld tot waarnemend burgemeester van fusiegemeente Stichtse Vecht betekent minder dan een week voor de herindelingsverkiezingen het vertrek van Erik van Esterik (PvdA) en Warner de Vossen (Onafhankelijk). Geen opvolgers.

Maasdonk
Rene van Herpen (Dorpsbelangen) stopt vijf maanden na zijn aantreden vanwege forse kritiek op zijn gebrekkige functioneren. Opvolger: het Vughtse raadslid Ben Brands.

Maasdriel
Ko Hooijmans (VVD) legt per direct zijn functie neer naar aanleiding van de raadsvergadering over het BING-rapport over de gang van zaken rond de wachtgelduitkering die Hooijmans in de vorige raadsperiode genoot als wethouder. Een motie van wantrouwen haalde geen meerderheid, wel haalde een motie van afkeuring van de coalitie een meerderheid van tien tegen acht stemmen. ‘Tien gele en acht rode kaarten’ is een te smalle basis om aan te blijven, concludeerde Hooijmans bijna een week na de raadsvergadering. Geen opvolger.

Maastricht
CDA-wethouder Luc Winants moet aftreden vanwege gebrekkige informatie aan de raad. Coalitiepartijen PvdA en D66 verwijten Winants twee politieke doodzonden. De raad besloot in mei dat alleen tot aankoop van het stadion van MVV mocht worden overgegaan mits aan strikte voorwaarden was voldaan. Zo moest de club schuldenvrij zijn. Zonder dat MVV schuldenvrij was (en is) heeft de gemeente stadion De Geusselt toch gekocht, zonder dat aan de raad voor te leggen. Het CDA vond dat het hele college verantwoordelijk was, diende een motie van wantrouwen tegen het hele college in maar trok die weer in. Het zet de verhoudingen op scherp en culmineert in een coalitiecrisis. PvdA en CDA kunnen niet langer door een deur. De PvdA stapt er uit waardoor de coalitie uit elkaar spat. Na een korte (in)formatieronde komt het CDA buitenspel te staan en wordt er een nieuwe coalitie gevormd met GroenLinks en VVD. De vier wethouders Albert Nuss (PvdA), Jacques Costongs (PvdA), Mieke Damsma (D66) en Andre Willems (Senioren Partij Maastricht) volgen zichzelf op en worden opnieuw benoemd. Gerdo van Grootheest (GroenLInks) en John Aarts (VVD) treden aan als opvolgers van de vertrokken CDA-wethouders John Willems en Winants.

Menterwolde
Willem van der Werf (PvdA) stapt op vanwege verstoorde verhoudingen met zijn eigen fractie en partij. Er is sprake van ‘botsende karakters en een langdurig gebrek aan vertrouwen’. De PvdA verdwijnt uit de coalitie. CDA en GroenLinks gaan verder met VVD en Kritisch Menterwolde. Twee opvolgers: Jan Batelaan (VVD) en Matty Siersema (Kritisch Menterwolde).

Mill
Herman Wijdeven (VierKernenPartij) stapt op wanneer een motie van wantrouwen door de steun van coalitiepartij AB’90 een meerderheid dreigt te halen. Aanleiding: het duurt allemaal veel te lang met het project brede school. AB’90 ruilt VKP in voor het CDA als coalitiepartner. Opvolger: CDA-fractievoorzitter Edwin van Schipstal.

Neerijnen
Op kerstavond spat de coalitie van CDA, Gemeentebelangen en PvdA uit elkaar. CDA en Gemeentebelangen hebben de opstelling van de PvdA-fractie in het begrotingsdebat geanalyseerd; zij hebben geen vertrouwen meer in een vruchtbare samenwerking met de PvdA-fractie. De sociaal- democraten willen meer ruimte voor een duale opstelling in de raad, de andere coalitiepartijen willen juist weten waar ze aan toe zijn. Nog voor oudjaar is er een nieuwe coalitie gesmeed door CDA, Gemeentebelangen en VVD. Jan Koedam (CDA) en Sander van de Heuvel (Gemeentebelangen) mogen op hun plek blijven. Jaap Andriesse (PvdA), die part noch deel heeft aan de perikelen, wordt bedankt en opgevolgd door Rian Verwoert (VVD).

Noordwijkerhout
Alfons Morssink (VVD) neemt ontslag. Er is geen klik tussen de wethouder die al vijf jaar in functie is en de na de raadsverkiezingen aangetreden eigen liberale fractie. Tijdelijke opvolger in afwachting van een structurele oplossing: Hans Knapp.

Nunspeet
Harm Westerbroek (SGP) vertrekt. Hij is het oneens met de koers die in het coalitieakkoord is uitgestippeld. Daarnaast kampt hij last met gezondheidsproblemen. Zijn portefeuille wordt tijdelijk herverdeeld.

Oost Gelre
Jos Wolterink (VVD) stapt op nadat ook zijn eigen fractie hem heeft opgeroepen te vertrekken. Wolterink heeft een nevenfunctie als voorzitter van coffeeshop Stichting Jemig de Pemig Mozes Kriebel in Almelo. Wolterink is er ook accountant en zou daar komend jaar mee stoppen. Om zijn vertrek als wethouder te voorkomen had hij het voorzitterschap van de Stichting al opgegeven.

Opsterland (voor raadsverkiezingen)
Henk Hoen (PvdA) treedt af nadat een minimale raadsmeerderheid hem het dossier over het bevaarbaar maken van het Polderhoofdkanaal wil afnemen. Hoen beschouwt dat als een motie van wantrouwen en trekt zijn conclusies. Volgens het onderzoeksrapport van de commissie-Hermans hebben college, raad en ambtelijk apparaat gefaald in het project dat al twee jaar stil ligt. Geen opvolger.

Voerendaal
Pierre Verbraak (PvdA) en Jos Pleijers (CDA) nemen ontslag omdat er geen basis is voor samenwerking tussen de coalitiepartijen. CDA en PvdA verwijten Democraten Voerendaal nooit te hebben willen samenwerken. Democraten Voerendaal zegt dat er geen sprake van gelijkwaardigheid was. Democraten Voerendaal vormt een nieuwe coalitie met Voerendaal Actief en D66. Patrick Leunissen (Democraten) gaat door als wethouder. Nieuwe bestuurders worden: Suzanne Lipsch (Voerendaal Actief) en Anny Winthagen-Bock (D66).

Zoetermeer (voor raadsverkiezingen)
Frank Speel (CDA) treedt af vanwege het falend toezicht op het Amerikaanse bedrijf Sterigenics dat jarenlang een te grote hoeveelheid kankerverwekkende stof ethyleenoxide heeft uitgestoten. Tweeduizend bewoners nabij het bedrijf en werknemers hebben hierdoor volgens de GGD een ‘klein gezondheidsrisico’ gelopen. De gemeente was al vanaf 2004 op de hoogte maar heeft het rapport daarover nooit doorgestuurd naar de gemeenteraad. Alle wethouders zijn bereid te vertrekken maar zo kort voor de verkiezingen mag dat niet van de raad. Politiek worden zij ook verantwoordelijk gehouden maar de raad geeft Edo Haan (PvdA), Bé Emmens (VVD), Frans Muijzers (PvdA), Patrick van Domburg (VVD) en Pieter Smit (D66) de opdracht in demissionaire status de lopende zaken af te handelen.

Zundert (voor raadsverkiezingen)
Dirk-Jan Bonenkamp (Nieuw Zundert & Werknemersbelangen) stapt op in de extra raadsvergadering van 25 februari. Bonenkamp wordt verantwoordelijk gehouden voor een incompleet rapport bestemmingsplan buitengebied Rijsbergen over de uitbreiding van de kassenbouw. Twee maanden eerder kreeg Bonenkamp al een motie van afkeuring aan zijn broek. Bonenkamp zou solistisch optreden en de eenheid van het college ondermijnen.

Recordaantal colleges in crisis
De derde duale raadsperiode is turbulent gestart. In acht gemeenten raakte de coalitie na de raadsverkiezingen van maart uit het lood. In 2002 sneuvelden er in de vergelijkbare periode vier en in 2006 drie colleges. In Maastricht maakte de crisis een einde aan de samenwerking van CDA en PvdA die zo’n veertig jaar geduurd had. De kiem voor de crisis werd gelegd met het mede door de PvdA afgedwongen vertrek van CDA-burgemeester Gerd Leers. Voor het aantreden van de nieuwe burgemeester, VVD’er Onno Hoes, werd een nieuw-CDA-loos college van wethouders geformeerd.

In Leeuwarderadeel, Menterwolde, Mill, Neerijnen en Voerendaal bleek de breuk te wijten aan een gebrek aan onderling vertrouwen. De PvdA, die door de slechte raadsverkiezingen haar positie als grootste partij verloor, verdween uit de colleges in Leeuwarderadeel (conflict over fusie met Leeuwarden, vervangen door Gemeentebelangen), Menterwolde (onderlinge ruzie in de PvdA, vervangen door VVD en Kritisch Menterwolde) Neerijnen (conflict over bestuursstijl) en Voerendaal (samen met CDA in conflict met Democraten Voerendaal en vervangen door Voerendaal Actief en D66). In Mill werd de VierKernenPartij (VKP), die in de eerste twee duale raadsperioden met het CDA de basis van de coalitie vormde, pootje gelicht. Het CDA dat na de collegeonderhandelingen in de oppositie was gekomen, kon daardoor toch weer op het Millse pluche plaatsnemen, terwijl de oude coalitiepartner VKP naar de oppositie is verbannen.

De coalitiecrisis in Eijsden vond plaats in het zicht van de herindelingsverkiezingen die in november werden gehouden. Gerommel in de VVD-gelederen leidde tot een afsplitsing. De val van de VVD-wethouder werd een coalitiecrisis toen de wethouders van CDA en PvdA zich solidair verklaarden. Dit fenomeen - de solidariteit van wethouders met een aangevallen collega - is in de afgelopen jaren vaker de oorzaak geweest van een coalitiecrisis. Het laatste half jaar van het zelfstandig Eijsden werd een zakencollege belast met de lopende zaken In Amersfoort ten slotte raakte de coalitie in het ongerede nadat de grootste collegepartij BPA uiteen viel. De wethouder kon niet langer met de eigen fractie overweg.

Gesneuveld in collegevorming
Collegevorming na raadsverkiezingen is het moment om wethouders te vervangen, gewild of ongewild. Bij de laatste groep schuilt het verborgen leed.

Na de gemeenteraadsverkiezingen van 3 maart, gehouden in 392 van de 430 gemeenten, brak de periode aan van coalitieonderhandelingen. Bij de formatie verdwenen 755 wethouders van het pluche, zo blijkt uit het onderzoek van Binnenlands Bestuur naar de collegevorming. In de meeste gevallen, 475 posten, kwam de zetel in handen van een andere partij als logisch gevolg van een slechte verkiezingsuitslag en een formatie die tot een andere coalitie leidde.

Omdat er soms bezuinigd moest worden, of omdat er minder wethouders nodig waren, werden 70 wethouderszetels geschrapt. Een enkele keer ging dat met politiek lawaai gepaard, zoals in Olst-Wijhe. Wethouder en lijsttrekker Jonny Hollander van Gemeentebelangen - de overbodige derde partner in het college met CDA en PvdA, want qua stemmental niet nodig voor een meerderheid – legde vijf dagen na de raadsverkiezingen het wethouderschap neer omdat zijn partij het college verwijt in het geheim de komst van een asielzoekerscentrum voor te bereiden. De CDA- en PvdA-wethouders geloven er niets van dat Hollander van niets wist. Hollander treedt af, officieel vanwege een vertrouwensbreuk met de eigen fractie, en zijn partij hoeft in de collegeonderhandelingen niet meer aan te schuiven.

En dan waren er nog 210 posten die door een politieke partij werden behouden, maar waar de wethouderszetel overgenomen is door een partijgenoot. Vaak hadden wethouders hun vertrek al aangekondigd, omdat ze met pensioen gingen of omdat ze het welletjes vonden. Maar onder deze groep zit ook het verborgen leed van wethouders die ineens tijdens de onderhandelingen te horen krijgen dat het over is. Een treffend voorbeeld is de Vlaardingse CDA-wethouder Peter van der Zwan die tot zijn verbijstering tijdens de onderhandelingen te horen krijgt dat zijn partij toch niet verder met hem wil en liever zijn voorganger Cees Oosterom terug ziet keren. Extra pijnlijk want Oosterom was in 2007 vanwege een integriteitskwestie nog weggestuurd en door Van der Zwan vervangen.

Meest voorkomende wisselingen

Bron: Binnenlands Bestuur Wethoudersonderzoek coalitievorming Henk Bouwmans

Wethoudersonderzoek BB

Het jaarlijkse wethoudersonderzoek van Binnenlands Bestuur is uitgevoerd door Henk Bouwmans in samenwerking met onderzoeksbureau UZ3/Peter Faber. Aan het onderzoek is meegewerkt door alle gemeenten, tevens is gebruik gemaakt van openbare bronnen als websites van gemeenten, regionale kranten en landelijke nieuwsmedia. Binnenlands Bestuur voert sinds 2004 jaarlijks wethoudersonderzoeken uit en onderzocht afgelopen jaar ook de collegevorming in de gemeenten waar verkiezingen werden gehouden. Voor meer informatie over alle vertrokken wethouders in 2010 en publicaties over eerdere jaren zie: www.binnenlandsbestuur. nl. Contact persoon: hbouwmans@binnenlandsbestuur.nl