Geen spookdorpen door ontvolking

Bezoekers van de Emigratiebeurs konden vorige maand de stand van een even opvallende als onverwachte nieuwe eindbestemming bezoeken. Tussen de kraampjes van Australië en Senegal presenteerde ook Zeeuws-Vlaanderen zich als nieuw thuisland voor iedereen die uit het drukke Nederland weg wil. Burgemeester Jaap Sala van de gemeente Sluis was persoonlijk in het kraampje aanwezig om de overkant van de Schelde als nieuw woongebied te promoten.

 

'In combinatie met tal van andere maatregelen hopen we hiermee de dreigende ontvolking te keren. We brengen onze regio onder de aandacht van mensen die de Randstad te druk, te vol en te hectisch vinden'. Waarom zouden ze niet naar Zeeuws-Vlaanderen willen komen, vraagt hij zich af. 'Het is wel geen buitenland, maar we hebben minstens zoveel te bieden. Het lijkt afgelegen, maar we hebben Belgische steden als Gent en Brugge op fietsafstand.'

 

Dringende aandacht

 

In andere delen van ons land die met vergrijzing en ontvolking te kampen hebben wordt de promotie van de Zeeuwen met enige verbazing bekeken. 'Iedereen doet wat hij denkt dat goed is voor het gebied', stelt Lieuwe Miedema, wethouder Ruimtelijke Ordening (CDA) van de Friese gemeente Franekeradeel. 'Wij zullen dat niet zo gauw zo aanpakken, maar waarschijnlijk is de problematiek in Zeeuws-Vlaanderen ook groter dan hier.'

 

Daarmee wil hij niet zeggen dat de bevolkingskrimp in Noord-West Friesland geen dringende aandacht behoeft. 'De bevolking ervaart het probleem nog niet zo, maar we zien toch dat bijvoorbeeld de bouwsector het zwaar heeft doordat mensen wegtrekken. En daarmee staat volgens de wethouder dan meteen een belangrijke economische motor in de regio onder druk.' Reden voor de wethouder om samen met de grotere gemeenten in Friesland vooral in te zetten op werkgelegenheid. 'Zonder werk trekken de jongeren weg en komt het voortbestaan van scholen en andere voorzieningen in gevaar. Daarom stimuleren we de ontwikkeling van de glastuinbouw in het gebied. Rond Sexbierum komt een groot glazen cluster, daar verwachten we veel van.'

 

Uiteraard wil Friesland ook graag meer toeristen naar de provincie lokken, maar dat is waar eigenlijk alle dunbevolkte gebieden van ons land op tamboereren. Zo ook het eveneens aan de Waddenkust gelegen Noord-West Groningen. Burgemeester Joan Stam van De Marne vertelt over de aanleg van een buitendijks fietspad 'zodat mensen de sterkste kanten van ons gebied optimaal kunnen beleven. We verwachten dat westerlingen die naar de stad Groningen komen ook even de rust en ruimte van onze gemeente komen proeven'.

 

Aangenaam levenstempo

 

Rust en ruimte zijn de woorden die bestuurders buiten de Randstad in de mond bestorven liggen als ze de sterke punten van hun regio moeten opsommen. En allemaal hopen ze dat mensen die het drukke 'Holland' willen ontvluchten naar hun gebied komen. Maar vissen Limburg, Zeeland, Groningen en Friesland zo niet allemaal in dezelfde vijver van hoogopgeleide stedelingen die op zoek zijn naar een aangenamer levenstempo? 'We zien onszelf niet in concurrentie met bijvoorbeeld Zeeuws-Vlaanderen', stelt Miedema van Franekeradeel. 'Mensen kiezen toch voor een specifiek gebied, vaak waar hun wortels liggen. En we willen ook niet overlopen worden. Ons eigen Friese karakter moet natuurlijk behouden blijven.'

 

Burgemeester Stam van De Marne ziet vooral pensionado's terugkeren die ooit naar het westen zijn getrokken. 'Ze komen terug omdat ze op zoek zijn naar het dorpsleven van vroeger. Daardoor kunnen de zorgvoorzieningen voor ouderen goed op peil blijven. We leveren veel maatwerk op dat gebied.'

 

De Marne bestaat uit 21 kleine kernen en telt op een gebied van 240 vierkante kilometer rond de 10.000 inwoners. De burgemeester noemt dat extreem weinig, maar van ontvolking is nog geen sprake. 'We boeren rond de 50 mensen per jaar achteruit, maar dat gaat vooral door gezinsverdunning, dus daar merken we niet zo veel van'. 'Spookdorpen zoals in andere gebieden komen bij ons niet voor', aldus de burgemeester. 'Deze dorpen liggen hier al eeuwen, die blijven echt wel bestaan. De bevolking is erg grondgebonden.'

 

Maar toch maakt ze zich wel zorgen maakt. 'De voorzieningen concentreren zich steeds meer in de wat grotere dorpen. Mensen zijn hier arm en werkgelegenheid is schaars. De graanprijzen zijn momenteel gelukkig wel hoog, maar dat vertaalt zich niet onmiddellijk in meer werk.' En van die paar cafés langs het buitendijkse fietspad langs het wad moet de streek het uiteindelijk ook niet hebben. 'Toerisme biedt eerder een mooie aanvulling op het gezinsinkomen, dan dat het een echte bron van inkomsten vormt.'

 

Vergrijzingsproof

 

In Limburg vormt toerisme juist wel een belangrijke economische pijler. Daar fungeert het landschappelijk schoon al decennia als trekpleister die de lokale bevolking een goede inkomstenbron kan bieden. Voor dat toeristische landschap komt ook steeds meer ruimte: de provincie kent nog meer dan een miljoen inwoners, maar dat getal is gedurende en reeks van jaren met duizenden tegelijk aan het dalen. Gedeputeerde Herman Vrehen (Economische Zaken, CDA) ziet de realiteit onder ogen, zonder zich - naar eigen zeggen - uit het veld te laten slaan: 'Wij voeren al jaren een vergrijzingsproof beleid. Dat betekent vooral inzetten op goede zorgvoorzieningen en het op peil houden van een kwalitatief uitstekende leefomgeving. Tegelijkertijd bieden we hoogwaardige werkgelegenheid in bijvoorbeeld de chemie.'

 

Vrehen noemt de vergrijzing en de dreigende ontvolking niet alleen nadelig. Hij spreekt van kansen en neemt zelfs het woord "zegen" in de mond. Het kan positief uitpakken als er een consequent beleid wordt gevoerd. 'Inspelend op de vergrijzing heeft de universiteit zich bijvoorbeeld gespecialiseerd in zorgkwesties die daarbij horen, met specialisatie in hart- en vaatziekten.' Rondom zulke medische clustering ontstaat innovatie, dienstverlening en werkgelegenheid, zo leert ook de ervaring in de Verenigde Staten.

 

De teruglopende bevolking biedt in de woningbouw ook de gelegenheid om 'niet alleen in aantallen te denken, maar ook weer op de kwaliteit te letten'. Maar de grootste verworvenheid van de laatste tien jaar is volgens de gedeputeerde dat de gemeenschapszin in de regio enorm versterkt. 'De leefbaarheid staat op de agenda, de mensen zijn zich bewust van hun omgeving en nemen hun verantwoordelijkheden meer dan ooit. Het verenigingsleven bloeit en groeit. We zijn de schaamte van de ontvolking voorbij.'

 

Geld voor krimp

 

Vrehen vertolkt zo de gevoelens van de meeste bestuurders die met ontvolking te maken hebben. In geen enkele ontvolkende regio wordt het probleem nog langer ontkend. Het is een realiteit waar de regio's op moeten inspelen, zo is ook de nuchtere inschatting van de burgemeesters van De Marne en Sluis. Maar tegelijk zien ze mogelijkheden om de gevolgen van de ontvolking te verzachten. Van Den Haag verwachten de regionale bestuurders daarbij echter niet al teveel. 'Vanuit Den Haag subsidiëren ze nog steeds de groei. Van krimp hebben ze geen idee', aldus Vrehen. 'Als ik een wijk wil bouwen, dan is daar geld voor. Maar voor sloop en herstructurering hoef ik er niet aan te kloppen.' Stam en Miedema delen deze kritiek op de financieringssytematiek van het rijk.

 

'We zouden de zogenoemde investeringsgelden voor stedelijke vernieuwing (ISV) veel effectiever willen inzetten dan nu mogelijk is', zegt Miedema. De afspraken over besteding van dit budget werden gemaakt toen nog aan groeidoelstellingen werd gedacht die gemeenten nu niet meer kunnen en willen halen, want met die doelstellingen bouwen de gemeenten voor leegstand en verloedering. 'Het rijk praat nu vooral over het afromen van deze voor ons zo belangrijke financiering.' Het afblazen van de hogesnelheidslijn naar het noorden heeft het regionale vertrouwen in adequate hulp vanuit Den Haag geen goed gedaan. 'We doen er binnen onze provincie alles aan om zelf de verbindingen tussen Heerenveen, Groningen en ons gebied op orde te krijgen', stelt Stam. 'We zijn niet van die klagerige types, we rooien het zelf wel. Het imago dat alles achter Amersfoort - en zeker De Marne - heel ver weg ligt, is toch niet te bestrijden.'

 

Wordt dat idee van de marginale en afgelegen regio's niet versterkt door de aanwezigheid van Zeeuws-Vlaanderen op de emigratiebeurs? Burgemeester Sala van Sluis verwerpt deze gedachte. 'We kennen het vooroordeel dat Nederland eigenlijk bij de Schelde ophoudt. Het zij zo. We willen de mensen die de hectiek van de Randstad zat zijn alleen maar wijzen op de mogelijkheden van ons gebied. Daar doen we niemand kwaad mee, ook niet als we naast Australië of Verweggistan op de Emigratiebeurs staan.'

 

Bouwoverschot door cirkelredenering

 

Gemeenten in dunbevolkte regio's baseren hun bouwplannen te vaak op te optimistische bevolkingsprognoses, volgens Paul de Jong, medewerker bij het Ruimtelijk Planbureau. Gemeentebesturen verdedigen de nieuwbouw met een klassieke cirkelredenering: de geplande - te optimistische - bevolkingsgroei wordt verwerkt in 'harde' cijfers en die cijfers worden vervolgens weer gebruikt om het plan te onderbouwen.

 

De Jong maakt het regelmatig mee: wethouders die woningbouwplannen verdedigen op basis van zulke cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) die hij als projectleider Demografische Prognoses heeft helpen aanleveren. 'Samen met het CBS doen wij voorspellingen over de bevolkingsontwikkeling in Nederland. Hoe bestuurders die cijfers uitleggen, is aan hen, maar soms wordt er wel zeer selectief gebruik van gemaakt.' Als voorbeeld noemt hij de aanleg van nieuwe wijken in dunbevolkte gebieden. Vooral middengrote en kleine gemeenten die hun bevolking zien teruglopen grijpen soms naar ambitieuze bouwplannen om de trend te keren. Ze hopen met nieuwbouw mensen te trekken uit andere gebieden of de huidige bewoners te behouden. De Jong: 'Ze vergeten dat wij met nationale methoden werken, mede gebaseerd op de woningnood in de Randstad. Zet in Driebergen een nieuwe wijk neer en er komen vanzelf bewoners. Maar in Noordoost-Groningen of Zeeland geldt dat niet. Daar trekt het nieuwe complex ofwel mensen uit de eigen regio - of het komt niet vol.'

 

In beide gevallen groeit de bevolking niet zoals de prognose laat zien, waardoor hooguit wordt gebouwd voor vervanging of leegstand. 'We zijn wel bezig met het ontwikkelen van een regionaal model, maar dat is erg ingewikkeld, al was het alleen maar omdat de onzekerheid toeneemt naarmate je verder inzoomt. Als een gemeente per jaar vijftig inwoners verliest, valt dat al snel binnen de gehanteerde foutmarges.'

 

Top 5 ontvolkende regio's

 

Gebieden met snelste ontwikkeling door vertrek en vergrijzing, per 1000 inwoners.

 

	2000	2007
Delfzijl en omgeving	-9,2	1,9
Oost-Groningen	-4,7	6,9
Limburg	-3,6	1,3
Zeeuws-Vlaanderen	-2,9	5,1
Groot-Rijnmond	-1,2	7,7
Landelijk	7,8	2,8