Gedwongen opgave zetel is uiterst riskant

Deze gemeenten kenden over verschillende raadsperiodes bezien een reeks politieke en bestuurlijke conflicten. Milo Schoenmaker, de burgemeester van Bussum, schreef een boek over deze probleemgemeenten en promoveerde daarop vorige maand aan de Universiteit van Maastricht. De studie van Schoenmaker geeft een goed overzicht van de factoren die bij deze problemen een rol spelen.

Eén van Schoenmakers bevindingen is dat hulp van buitenaf - door commissarissen van de koningin en waarnemend burgemeesters - een adequaat instrument van verandering kan zijn. Om paardenmiddelen, zoals een regeringscommissaris, te vermijden zou het aangewezen kunnen zijn om de mogelijkheden van de commissraris van de koningin op dit punt te versterken. Uit het onderzoek van Schoenmaker blijkt dat de behoefte daaraan groeiende is. De auteur bespreekt ook andere mogelijkheden, zoals een tussentijdse ontbinding van de gemeenteraad, een beperkte zittingsduur voor bestuurders en raadsleden en het tegengaan van afsplitsing.

Op de verschillende onderdelen is Schoenmaker niet heel erg stellig in zijn opvatting, maar wel waar het gaat om het tegengaan van afsplitsing. Bij veel politieke problemen ontstaan er breuken in fracties en is er sprake van raadsleden die overlopen naar een andere fractie of voor zichzelf beginnen. Het laatste komt het meeste voor. Bij dergelijke afsplitsingen wordt vaak een beroep op betrokkenen gedaan om de zetel op te geven en wel omdat die zetel wordt beschouwd als eigendom van fractie of partij. Blijven zitten zou zetelroof zijn en bovendien compliceert verdergaande versplintering van de gemeenteraad de stabiliteit van het gemeentebestuur.

Schoenmaker stelt dan ook voor te overwegen een wettelijke dwang in te voeren die tot zetelopgave kan leiden. Die gedwongen zetelopgave zou misschien alleen niet moeten gelden voor die raadsleden die op voorkeurstemmen zijn gekozen, maar voor alle andere raadsleden zou het verlaten van de fractie dwingend moeten leiden tot zetelopgave.

In de publiciteit rond het proefschrift van Schoenmaker heeft dit punt nogal de aandacht getrokken. Dat is jammer, want het voorstel is niet goed doordacht en het ontsiert dan ook een beetje het overigens degelijke onderzoek van de burgemeester van Bussum. Dat een zetel toebehoort aan de gekozen volksvertegenwoordiger en niet aan iemand anders heeft een uiterst principiële en belangrijke achtergrond. Geheel geaccepteerd is dat politieke partijen en fracties vergaande invloed uit kunnen oefenen op gekozen volksvertegenwoordigers, maar het staatsrecht begrenst die invloed op een zeer cruciaal punt en dat betreft de beschikking over de zetel. Er zijn bijvoorbeeld bij politieke partijen allerlei schriftelijke afspraken over de binding aan partij en fractie.

Bij niet nakoming van die afspraken is er echter vrijwel geen mogelijkheid om naar de rechter te gaan en nakoming af te dwingen. Het verbod van last maakt deze afspraken tot rechtens nietige verbintenissen, waardoor ze alleen maar een sociaal-politieke betekenis kunnen hebben. Dat geldt ook voor afspraken om de zetel op te geven bij uittreding uit de fractie. Deze grensbepaling is zeer cruciaal voor het functioneren van de democratie, waarbij zowel met de belangen van de kiezers als met die van politieke partijen en fracties rekening moet worden gehouden. Bij gedwongen zetelopgave hebben fracties en partijen de volksvertegenwoordigers aan een touwtje.

Er kan immers bij voortduring met fractie-uittreding en zetelopgave worden gedreigd. Een en ander is de opmaat voor een stelsel waarbij de politieke beslissingen worden genomen in de partijkantoren en niet meer in de volksvertegenwoordiging. Juist om dat te voorkomen is gedwongen zetelopgave uiterst riskant en moeten voorstellen daartoe met grote stelligheid worden afgewezen.