‘Gemeenten schuiven openbare ordetaak terzijde’

Gemeenten dienen op grond van de Gemeentewet strafbare feiten te voorkomen. Het niet doen van financieel onderzoek bij het toepassen van de Wet Bibob leidt ertoe dat gemeenten deze openbare ordetaak terzijde schuiven. Dat stelt consultant openbaar bestuur Jasper van Ginneken. ‘Als je ervoor kiest om Bibob niet toe te passen, dan aanvaard je het risico op maatschappelijke ontwrichting.’

Hoe bent u betrokken bij de aanpak van ondermijning?
‘Ik adviseer in bredere zin over de omvang en problematiek van maatschappelijke ontwrichting door ondermijning aan bestuursorganen en over het uitvoeren van Bibob-onderzoek aan gemeenten. Ook vertegenwoordig ik bestuursorganen in gerechtelijke procedures over geschillen die toezien op die maatschappelijke ontwrichting.’

Wat is uw beeld van die uitvoering?
‘Uiteindelijk is de aanpak van ondermijning goeddeels gelieerd aan de drugshandel en -productie. Men is veel bezig met de ‘kilo’s’. Maar criminelen zitten er niet in omdat ze de chemische processen zo leuk vinden, maar voor het geld. Je moet ze dus in de financiële stromen treffen. Bestuursorganen hebben hele andere bevoegdheden en informatie dan de strafrechtketen, maar aan beide fronten is een expertisetekort. Dat maakt hen kwetsbaar, er is weinig slagkracht. Anderzijds, waar dat wel op orde is, daar werkt de aanpak goed, zoals in de gemeente Leiden. Door het financieel onderzoek te doen onder de Wet Bibob verbeteren de informatiebeelden. Amsterdam investeert ook in Bibob en daar zijn ook successen geboekt. Andere gebieden in Nederland lijken meer te focussen op de productie en handel, daar zijn ze meer met kilo’s bezig.’

Voor gemeenten is de Wet Bibob een belangrijk instrument voor de aanpak van ondermijning. Maar degelijk financieel onderzoek wordt dus lang niet altijd gedaan, terwijl dit wel essentieel is bij het inzichtelijk maken van de criminele geldstromen, stelt u. Waarom wordt dat financieel onderzoek nu dan niet gedaan, bijvoorbeeld in Noord-Brabant?
‘In Brabant zijn meer productielocaties. Vanuit het strafrecht is wel te begrijpen dat men prioriteit geeft aan ‘methlabs’, er is maar beperkte capaciteit. Het feit is wel dat in Brabant veel criminaliteit is en ook veel crimineel geld in vastgoed en horeca zit. Bijkomend voordeel is dat een huis van honderd vierkante meter in Brabant goedkoper is dan in de Randstad. Landelijk zouden we juist meer moeten investeren in financieel onderzoek, want daarmee kun je geldstromen blokkeren en geld afpakken en je creëert een enorme informatiepositie. Door geldstromen zie je wie betrokken is bij de criminele feiten.’

Gemeenten hebben de taak op grond van de Gemeentewet om strafbare feiten te voorkomen. Het niet doen van financieel onderzoek bij het toepassen van de Wet Bibob leidt ertoe dat gemeenten de openbare ordetaak terzijde schuiven, stelt u. Kun je dat wel zo hard stellen?
‘Dat vind ik wel. Als je als gemeente de keuze maakt om Bibob niet toe te passen, dan aanvaard je het risico op maatschappelijke ontwrichting. Er zit hier wel een capaciteitsvraag, maar als je de keuze maakt om het niet urgent te maken, dan is dat een bewuste keuze. De gemeenteraad stelt hierin de kaders. Die bepaalt hoeveel geld er wordt besteed aan Bibob.’

Wat zeggen gemeenten als u dit opwerpt?
‘Als er een geweldsspiraal is, dan komt er reactie: we moeten er iets mee. Maar waar halen we de expertise en de middelen vandaan? Bij forensics bij grote accountants als Deloitte en Ernst & Young zitten ze wel, maar die kosten twee ton op jaarbasis. Daarbij is Bibob geen gemeengoed in educatie op universiteiten, al is er nu wel een lobby bezig om universiteiten hiervan bewust te maken. Ook vanuit het ministerie worden gemeenten niet geëquipeerd, al zien ze het op ambtelijk niveau wel.’

Financieel onderzoek vormt de aorta van de Wet Bibob, schrijft u zelfs. Hoe kan dat beter vorm krijgen in de nieuwe aanpak van Amsterdam en Utrecht en in navolging ook andere gemeenten?
‘Heel belangrijk is om jonge mensen op te leiden en tot die op de arbeidsmarkt komen de incidentele middelen die vrijkomen gebruiken om echte experts uit de financiële markt te halen. Mijn kantoor richt zich op de juridisch-inhoudelijke kant, we maken geen complexe financiële analyse, daarvoor werken we samen met registeraccountants. Je moet daarin investeren, maar ook opleiden. Ja, dat betekent flink in de buidel tasten, maar de versnellingsfactor van witwassen is 10 tot 20 procent per transactie.’

Wat moet onderzocht worden dat nu niet wordt onderzocht?
‘Uiteindelijk de herkomst van het geld en hoe het financiële netwerk eruitziet. Het gaat om geldzuiverheid.’

Is dat een taak van de gemeente of kunnen andere instanties dit ook of zelfs beter doen, zoals dat Multidisciplinair Interventieteam (MIT) dat minister Grapperhaus zo graag wil?
‘Dat zie ik niet gebeuren, die teams gaan in grote onderzoeken achter het geld aan, maar ze halen de capaciteit weg bij de politie en ze hebben niet de bevoegdheid om Bibob-onderzoek uit te voeren.’

Hebben gemeenten voor een betere aanpak in deze ook nieuwe bevoegdheden nodig?
‘Als iemand in gemeente A in beeld is, mag die daarover nu nog niet gemeente B bellen. Dat mag straks wel. Maar in Bibob-onderzoek is het niet mogelijk om de Financial Intelligence Unit (FIU) te benaderen en de politie te bevragen om daar een melding boven water te halen. Als de FIU wel die tipbevoegdheid krijgt, dan kunnen ze gemeenten gaan tippen. Dat kan dan een aanleiding zijn om een transactie verdacht te verklaren in het kader van witwassen of terrorisme. Daar is inderdaad een wetswijziging voor nodig.’

En dan is de vraag wat je doet met het pand als de vergunning is geweigerd.
‘Ja, je wilt het niet leeg laten staan en ook niet dat er een katvanger in komt. Je zou de bevoegdheid moeten hebben om het pand te kunnen verwerven. Vraag is wat je dan doet met de opbrengst. Dat zou een constructie moeten zijn waarin deze verkoper niet bevoordeeld wordt. Via het strafrecht kun je het rechter-commissarismodel toepassen: een summiere toets en een bodemprocedure voeren. Er is een vermoeden van witwassen, dus hij kan alleen het bedrag ontvangen dat hij heeft betaald, maar dan moet hij aantonen dat de herkomst van het geld voor die aankoop legaal was. Bestuursrechtelijk onderzoek is het beste in die situatie en dan is die Bibob-toets goed uitgevoerd. Eigendomsrechten komen dan bij gemeenten. Dat is mooi, want er is een woningtekort. Er is altijd weerstand als je aan eigendomsrecht zit, maar daar moeten we wel naartoe. De huidige aanpak werkt niet en we hebben te maken met een ander maatschappelijk probleem: de woningnood.’