Europese richtlijn voor roofkunst

Ook gevolgen voor Nederlandse musea

Vooral kleinere musea hebben nu weinig mogelijkheden voor onderzoek naar de herkomst van hun kunstschatten. Het kost namelijk veel geld. Volgens Evelien Campfens van de Universiteit Leiden – en oud-secretaris van de Restitutiecommissie – zou een Europees agentschap voor roofkunst kunnen helpen met fondsen en experts. Dat bepleitte ze in de drie uur durende hoorzitting van de JURI-Commissie van het Europees Parlement, waar naast experts als Campfens ook slachtoffers, de kunsthandel en musea aan het woord kwamen.

Momenteel heeft de EU geen regelgeving op het gebied van roofkunst. Maar er zijn wel degelijk mogelijkheden om eisen te stellen aan het verhandelen van kunst, bijvoorbeeld door het onmogelijk te maken kunst zonder bepaalde informatie te verkopen. Toch zou juist de EU op meer regelgeving moeten aansturen, vindt de JURI-Commissie. Immers, oorlogen en plunderingen hebben vrijwel altijd een grensoverschrijdend karakter.

Bovendien verschillen de regelingen nu per lidstaat. Nederland heeft een restitutiecommissie die onderzoek doet en geschillen beslecht van kunst die gestolen, in beslag genomen of gedwongen verkocht is. Vier andere lidstaten hebben ook zo’n soort regeling. Er is geen duidelijke lijn te ontdekken in de uitspraken van deze nationale commissies. Dat leidt ertoe dat veel zaken in vertrouwelijke deals worden afgedaan, waarbij partijen eigenlijk niet meer precies weten wat de norm is.

Die verschillen tussen Europese landen zijn lastig uit te leggen, zegt Campfens. ‘Het gaat hier over toepassing van afspraken uit 1998 tussen 44 landen: de Washington Principles. Daarin werd beloofd geroofde kunst uit de nazitijd te identificeren en procedures in te richten om tot rechtvaardige oplossingen te komen. Op dit moment kun je als partij eigenlijk alleen in de VS bij een rechter terecht. Dat betekent dat de grote Europese zaken daar worden afgehandeld. Dat voelt wat vreemd voor een Europeaan.’

Meer coördinatie
Een Europees agentschap kan zorgen voor meer beleidscoördinatie en dat Europese beleid vervolgens gaan uitvoeren. Ook kan het fungeren als centraal coördinatiepunt voor nieuwe maatregelen om de kunsthandel transparanter te maken. Bovendien neemt de problematiek rond roofkunst volgens Campfens waarschijnlijk toe. ‘En dat is breder dan naziroofkunst.’

Het agentschap zou daarom ook een afdeling kunnen hebben die moet zorgen voor neutrale geschillenbeslechting als een rechterlijke procedure niet beschikbaar is. ‘In 2003 riep het Europees Parlement al op tot een grensoverschrijdende autoriteit op het gebied van roofkunst. Het gaat niet simpel om een kwestie van gestolen eigendommen, maar om fundamentele mensenrechten. Het gaat om het verenigen van erfstukken met hun families, en in andere zaken om kwesties van culturele identiteit. Juist daarin heeft de Europese Unie de ruimte om te handelen’, hield ze de JURICommissie voor.

Het Europees Parlement werkt nu toe naar een nieuwe resolutie die in het voorjaar waarschijnlijk aan de orde komt. Januari 2019 riep het parlement al op tot een vollediger identificatie van kunstwerken. Het EP heeft zelf formeel geen initiatiefrecht voor wetgeving – dat doet de Europese Commissie – maar het kan wel een belangrijk politiek signaal geven, en initieert op die manier weer wel regelmatig wetgeving.

110.000 spoorloos
In de nazitijd zijn naar schatting 650.000 kunstvoorwerpen gestolen. Daarvan zijn er nog 110.000 spoorloos, meldde de Washington Post eerder dit jaar. In Nederland bezitten 42 musea samen in totaal 170 voorwerpen die waarschijnlijk geroofd zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog, aldus de website musealeverwervingen.nl. ‘Maar ook uit andere oorlogen zouden ze roofkunst kunnen hebben’, zegt Campfens. Zelf doet ze geen uitspraken over aantallen omdat de norm wat precies onder roofkunst verstaan moet worden nog onduidelijk is.

Gemeenten hebben er regelmatig mee te maken. In november bepaalde de Restitutiecommissie nog dat Rotterdam een kunstwerk niet hoeft terug te geven, omdat onduidelijk is of het roofkunst betreft. Om diezelfde reden mocht het Stedelijk Museum Amsterdam een Kandinsky houden. In beide gevallen woog het publieke belang zwaarder, was het oordeel van de commissie. Maar Paleis Het Loo in Apeldoorn moet van het kabinet, op advies van de Restitutiecommissie, zeven stuks Meissen-servies teruggeven aan de erfgenamen van een Duits-Joodse eigenaar Herbert Guttmann.

De directeur van het Rijksmuseum, Taco Dibbits, noemde de publieke toegankelijkheid van kunstvoorwerpen bij musea als een groot maatschappelijk belang. Maar ook dat musea een belangrijke rol spelen bij het in herinnering houden van de holocaust: via onderzoek, door restitutie en het vertellen van persoonlijke verhalen. Het museum heeft zeven mensen in dienst die de historie van de duizenden kunstschatten in kaart brengen. Ook gaat het Rijksmuseum dit jaar de eventuele roofhistorie van kunstvoorwerpen inzichtelijk maken in de begeleidende teksten van de collectie, meldde Dibbits in het Europees Parlement.

Weerbarstig
Maar veel kleinere musea, hebben die mogelijkheid niet omdat daarvoor geen geld is. Dat geldt dus ook voor veel gemeentelijke musea, zegt Campfens. Ze spreekt van een weerbarstige problematiek. ‘Het probleem is dat er geen duidelijke regels zijn over wat wel of niet kan of mag. Tegelijkertijd moeten dit soort claims fair en rechtvaardig worden afgehandeld en dat is een publieke taak.’

In het Europees Parlement schetste een erfgename de weg die ze moest gaan toen ze een kunstwerk dat aan haar familie toebehoorde aantrof op internet. Een Oostenrijks museum bezat het werk. Het begint er al mee dat je niet weet wie er over gaat in een museum, vertelde ze. Vervolgens is ze naar Oostenrijk afgereisd en heeft ze een gesprek gehad. Sindsdien is het al een jaar stil.

Vanuit het perspectief van de kunsthandelaren vertelde Richard Aranowitz-Mercer van veilinghuis Sotheby’s dat de situatie ook voor hen moeilijk is. Huidige bezitters van roofkunst worden soms als medeplichtige gezien aan een van de grootste misdaden in de mensheid terwijl ze het werk te goeder trouw aanschaffen, wat voor hen enorm pijnlijk is. De Duitse Europarlementariër Marion Walsmann vindt dat grensoverschrijdende samenwerking een prioriteit voor de nieuwe Eurocommissaris Mariya Gabriel (cultuur) moet worden. De christendemocrate Walsmann zei verder dat onderzoek en financiering daarvan Europabreed moet worden uitgerold. ‘We zijn er klaar voor.’