Lokale autonomie slachtoffer van nationale gierigheid

Gemeenten zijn meer en meer het uitvoeringsloket van het rijk geworden en dat ondergraaft de lokale democratie: want als het rijk aan de touwtjes trekt, kan de gemeenteraad dat niet doen.

Dat zegt burgemeester Harald Bergmann van Middelburg na de monitoringmissie van de Raad van Europa.

 

Rapport in oktober

De Raad van Europa kwam eind januari met een missie online naar Nederland om de autonomie die vastgelegd is in het Europese Handvest van Lokale Autonomie te toetsen. Dat gebeurt regelmatig en de laatste keer was in 2013. De missie sprak met onder meer burgemeesters en gedeputeerden, de Raad van State en het parlement. Het rapport wordt in oktober door de Raad van Europa in Straatsburg besproken, zegt een van de missieleden, Vladimir Prebilic, burgemeester van het Sloveense Kocevje.

 

Onderhoud wegen

De boodschap van de Nederlandse gemeenten aan het Europese onlinebezoek was niet onverdeeld positief: de effectiviteit en de legitimiteit van de lokale democratie staan zwaar onder druk. Inmiddels komen de gemeenten 1,4 miljard tekort op de decentralisaties in het sociaal domein, zegt Bergmann. De decentralisaties gebeurden destijds met een flinke efficiencykorting maar eigenlijk hadden de gemeenten extra geld moeten krijgen om het goed op te zetten.

´Sommige gemeenten moeten nu besluiten om de bibliotheek of het zwembad te sluiten.´ En dat stadium zijn veel gemeenten zelfs al voorbij, zegt een bron binnen de Vereniging van Nederlandse Gemeenten: wat dicht kon, is al dicht. We zien dat de tekorten nu ook voor rekening van inwoners komen of zelfs gevolgen kunnen hebben voor veiligheid: onderhoud aan wegen en bruggen, lokale belastingen verhogen, etc.,

 

Opschalingskorting

Gemeenten waren zelf aan het begin enthousiast over de decentralisaties, met als idee dat mensen meer zorg in hun buurt konden krijgen, zegt Bergmann. ´De gemeente als eerste overheid,´ zegt hij.

Ook was de gedachte dat gemeenten zouden fuseren en dus met grotere schaal meer konden doen, waarbij gelijk een opschalingskorting is ingevoerd. Fuseren gebeurde echter niet. ´Regionale samenwerking, roept ook dilemma’s op. Als je gaat samenwerken, gebeurt dat feitelijk buiten het zicht van college en gemeenteraad en verlies je de democratische controle.’

 

Nationale gierigheid

Bestuurskundige Linze Schaap, die ook op het bezoeklijstje van de Raad van Europa stond, ziet ook dat het enthousiasme voor decentralisatie getaand is. Bestuurskundige Schaap is lid van de Group of Independent Expert voor het Europese Handvest voor Lokale Autonomie. ´Het was destijds een zaak van lokale gretigheid en nationale gierigheid´, zegt hij.

Schaap constateert dat er gedecentraliseerd is naar gemeenten en dat die vervolgens moeten samenwerken om de taken goed te kunnen uitvoeren. Maar de legitimiteit van regionaal samenwerken is beperkt. Nederland wil geen regionale bestuurslaag. ‘Hoewel sommige herindelingsgemeenten dat feitelijk zelf al zijn.´

Maar er is ook weerzin tegen het zoeken naar legitimatie op andere manieren. Schaap betreurt dat: ‘Regionale samenwerking is een vorm van functioneel bestuur, en juist daar zou je aanvullende vormen van democratie goed kunnen gebruiken. Het Handvest laat ruimte voor andere vormen van democratie, nadrukkelijk naast de vertegenwoordigende democratie.’  Door besturen op regionaal niveau serieuzer te nemen, kun je ook beter bekijken welke taken waar precies belegd moeten worden, aldus Schaap.

 

Ramkoers

Hoewel rijk en gemeenten op ramkoers liggen over de inhoud, gingen de gesprekken met de Raad van Europa erg goed, zegt Prebilic. Hij benadrukt de absolute samenwerking van allen, de kwaliteitsvoorbereiding van vergaderingen en de doordachte selectie van gesprekspartners. ´Op basis van deze gesprekken kunnen we een kwaliteitsrapport opstellen en aanbevelingen formuleren die het functioneren van de lokale zelfbestuur in alle Europese staten, inclusief Nederland, verder kunnen verbeteren. Democratie is een voortdurend proces en kan altijd worden verbeterd.’

Hij wil echter nog geen voorlopige conclusies trekken, omdat de missie nog aan het werk is. ´We kunnen echter concluderen dat Nederland een goed functionerende democratie is met een aantal specifieke kenmerken op het niveau van lokaal zelfbestuur.´

 

Herijking gemeentefonds

Met dat laatste is Bergmann het eens, maar hij heeft wel grote zorgen over het medebewind. ´Als overheden samenwerken, verlies je een deel van de democratische controle. Een gemeenteraad kan dan zienswijzen indienen, maar ze gaan er eigenlijk niet meer over. Maar nu kosten de decentralisaties Middelburg 6 of 7 miljoen per jaar. Tel daarmee de aangekondigde herijking van het gemeentefonds wat ons 100 euro per inwoner kost op en je ziet dat er geen geld meer is. Maar het is geen luxe wat wij doen. Er is gewoon geld voor nodig.´