‘Dit kabinet is niet onze eerste keus’

De Haagse werkkamer van Ank Bijleveld bevindt zich tussen de spanten van het gebouw waar eind vorige eeuw de documentatieafdeling van de Kamer was weggestopt. Op deze zolder is een fors aantal CDA-Kamerleden ondergebracht, soms met z’n tweeën op een klein kamertje dat ook nog gedeeld moet worden met de eigen medewerker. In de andere hoek, vlakbij de liften, was voorheen de fractiekamer van het CDA, de grootste van alle fractiekamers in de Tweede Kamer. Nu is de ruimte hermetisch afgesloten. Geert Wilders is er de baas.

Bijleveld: ‘Ik heb meegemaakt dat we daar met 54 CDA-Kamerleden zaten. Afgelopen zomer zaten we er met 21. Er waren zoveel lege plekken. Dat doet echt pijn.’ Via hoge zolderramen valt het daglicht binnen, wat er zich op straat in het Haagse centrum afspeelt is vanuit haar kamer onmogelijk te zien. Een groot verschil met de werkkamer die ze na Nieuwjaar in het Overijsselse provinciehuis betrekt. Die is minstens vijf keer groter, met wanden die bijna geheel van glas zijn en de commissaris rondom een uitzicht op de stad Zwolle bieden.

Bijleveld lacht maar vindt het allemaal niet zo belangrijk. Zij verlaat Den Haag nu voor de tweede keer. In 2001 werd zij na 12 jaar Kamerlidmaatschap burgemeester in Hof van Twente, nu verlaat zij Den Haag na bijna 4 jaar als staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en enkele maanden Kamerlidmaatschap. Het grote verschil tussen deze twee ‘tijdperken’ is de factor tijd.

Bijleveld: ‘Alles is nu gericht op de korte termijn. In 1989 toen ik Kamerlid werd, had je een semafoon waarmee je opgepiept kon worden. Nu heb je debatten met tweets, die met maximaal 140 tekens zo kort zijn, dat de nuance wordt weggelaten. Toen lazen we nog echt stukken, nu moet je ontzettend goed scannen wat er om je heen gebeurt.

'Het is allemaal sneller en ook veel meer op de persoon gericht. Niet iedereen kan met zijn hoofd op televisie, maar in beeld zijn is belangrijker geworden. Dan word je als staatssecretaris voor mondelinge vragen naar de Kamer geroepen, maar ik heb me wel afgevraagd of men interesse had in het antwoord of dat het met al die camera’s alleen maar ging om het stellen van de vragen.’

Het Kamerlidmaatschap blijft voor Bijleveld als hoogste volksvertegenwoordigende functie een eervolle en belangrijke taak. De dag voor het gesprek - in haar laatste Kamerweek - heeft Bijleveld namens de CDA-fractie nog de media- en cultuurbegroting gedaan.

‘Je bent als Kamerlid een kleine zelfstandige die met het echte politieke handwerk bezig is. Je schrijft zelf je teksten. In die zin is er niet veel veranderd. En je moet vooral opsnuiven wat er in de samenleving leeft.’

Politiek is voor de nieuwe Overijsselse commissaris dienstbaar zijn aan de samenleving. ‘Je bent er als politicus en als mens voor om problemen voor anderen op te lossen. Daarom heb ik ook altijd in de publieke sector gewerkt. Ik wil zichtbaar en dienstbaar nadenken over de inrichting van de samenleving. Voor mij is het evangelie een leidraad voor politiek handelen.

'Ik ben bewust lid geworden van het CDA. De VVD spreekt mij niet zo aan. Het gaat om de maatschappijvisie in de zin van verantwoordelijkheid nemen, niet voor jezelf maar voor de samenleving. Dat spreekt mij in het CDA heel erg aan. En belangrijk is ook dat het CDA een grote volkspartij is.’

Bijlevelds bestuurlijke optreden heeft door haar praktische benadering in combinatie met haar vriendelijkheid, vrijwel altijd een stralende lach, nooit geleid tot grote conflicten die op de voorpagina van de krant zijn uitgevochten.

‘Je moet zoeken naar verbindingen en oplossingsgericht zijn. Je kijkt wat het probleem is, formuleert het punt dat je wilt bereiken en houdt dat vast in onderhandelingen. Ik kijk intussen altijd heel goed hoe je in het onderhandelingsproces kan bewegen. Strak op de inhoud en vriendelijk in het proces. Dat past bij mij. En zo moet je het ook doen: want je moet altijd bij jezelf blijven.’

Het verwijt kan gemakkelijk gemaakt worden dat het Bijleveld ontbreekt aan visionaire vergezichten. ‘Visionair niet’, reageert Bijleveld, ‘maar ik heb wel een visie. Je moet altijd recht doen aan de maatschappij. Ik probeer altijd te luisteren naar wat er gezegd wordt.’

Op het speciale ledencongres van het CDA in Arnhem ging het ook om luisteren naar wat de achterban te zeggen had. De partij moest op 2 oktober beslissen over regeringsdeelname aan het minderheidskabinet met de VVD, dat gedoogd wordt door de PVV van Geert Wilders - de partij die de islam als een ideologie en niet zoals het CDA als een religie beschouwd. Bijleveld verdedigde samen met de eerste onderhandelaar Maxime Verhagen het onderhandelingsresultaat.

‘Het was een heel spannende dag. Toen ik de zaal in keek: dacht ik, jee, vijfduizend mensen dat zijn er wel heel veel. Ik heb echter zo veel mogelijk op rustige wijze recht proberen te doen aan wat de mensen zeiden.’ Verhagen sprak nadat tweederde van de CDA’ers had ingestemd met het akkoord van ‘een feest van de democratie’, maar zei niets over de betekenis ervan voor de minderheid die het omstreden akkoord met VVD en PVV juist vanwege de islamofobe opvattingen van de PVV afwees.

Een gemiste kans om te bewijzen dat je als leider, ook al was Verhagen slechts interim, altijd oog hebt voor de verliezers? Bijleveld: ‘Je moet verbindingen maken. Henk Bleker [partijvoorzitter die het congres afsloot – red.] deed dat in zijn slottoespraak wel goed. Het maken van die verbinding met de minderheid in de partij is van groot belang.

'De CDA-fractie is een fractie van 21 Kamerleden die honderd procent van het CDA moeten vertegenwoordigen. Je moet je ogen nooit voor de opvattingen van de minderheid sluiten. Maar ik vind dat je ook niet moet onderschatten hoe hoog de spanning bij Maxime was. Ik vond het daarom ook niet zo’n probleem dat hij het zo deed.’

Geen alternatief

Bijleveld was er deze zomer bij toen het CDA twintig Kamerzetels verloor en terugging van 41 naar 21 zetels. En zij was bij de historische nederlaag in 1994, toen bestuurderspartij CDA onder leiding van Elco Brinkman - ‘Ik ben blij dat hij nu weer beschikbaar is voor de Eerste Kamer’ - daalde van 54 naar 34 Kamerzetels. Het verschil: toen koos het CDA voor de oppositie, een tocht door de woestijn, zoals dat in de partij werd genoemd, om zichzelf terug uit te vinden. Het duurde 8 jaar voor de partij het pluche heroverde.

Bijleveld: ‘Het verschil met 1994 was dat er toen een alternatief was. We hebben nu de uitslag gewogen. Dit kabinet is niet onze eerste keuze. Een kabinet van VVD, PvdA en CDA was onze eerste keus. Er was echter geen andere manier. We hebben niemand uitgesloten en het land moet ook geregeerd worden.’

Toen de formatie van een kabinet met Wilders’ PVV begin september leek te stranden op het verzet van CDA-onderhandelaar Ab Klink, waren het vooral CDA-gedeputeerden die een klemmend beroep deden op de CDA-top om toch maar snel de formatie te hervatten en alsnog een kabinet te maken. Tot die gedeputeerden behoorden het Overijsselse CDA-kopstuk Theo Rietkerk.

Zo gezegd, zo gebeurde. Klink verdween van het toneel en werd vervangen door Bijleveld. Enkele weken later toen de drie partijen bijna klaar waren, werd bekend dat Bijleveld commissaris van Overijssel zou worden. Van een beloning wil Bijleveld, die tweede op de kandidatenlijst stond na lijsttrekker premier Balkenende, niets weten.

‘Ik heb voor 1 augustus mijn sollicitatiebrief gestuurd. Het is een bewuste keuze van mijzelf geweest. De vacature kwam nú langs. Ik ben in Overijssel geboren, ik heb er meer dan dertig jaar gewoond en ik heb de commissaris van de koningin altijd een mooie functie gevonden. Als het om dezelfde functie was gegaan in Zeeland of Groningen had ik het niet gedaan. Boegbeeld worden van de provincie waar je van houdt en waar je woont, dat trok mij.’

‘De provincie is ook een bestuurslaag waar ik nog niet heb gewerkt. Het is niet zo dat ik een lijstje heb waarop ik dat afvink, maar het is wel aantrekkelijk als uitdaging. Je staat op meer afstand van de burgers, dat maakt het gemakkelijker om afwegingen te maken die voor de lange termijn van belang zijn voor burgers. Wat er op de lange termijn gebeurt met de omgeving raakt iedere burger.’

Zelfstandig

PVV-leider Wilders noemde Limburg het ‘hartland’ van zijn partij. Nadat het CDA enkele verkiezingen op rij in Brabant en Limburg fors heeft verloren, is Overijssel de provincie waar de partij nog groot en sterk is. Is Overijssel het ‘hartland’ van het CDA?

'Ja, Overijssel is hartland voor ons, maar het is geen reservaat. Je moet goed kijken wat je kunt behouden, maar je kunt niet alleen conserveren. Krimp van de bevolking bijvoorbeeld doet zich niet alleen voor in Groningen en Zeeland, ook in Twente. Als je bouwlocaties plant, moet je daar rekening mee houden.’

Als het aan Bijleveld ligt, blijft Overijssel een bestuurlijk zelfstandige provincie. De Hengelose CDA-burgemeester Frank Kerkhaert pleitte deze herfst voor fusie met Gelderland, in reactie op het voornemen van het nieuwe kabinet om een Randstadprovincie te vormen. Bijleveld: ‘Overijssel moet Overijssel blijven, maar samenwerken moet.’ Daarom hoopt Bijleveld ook dat het kabinet met gemeenten en provincies een bestuursakkoord sluit.

‘Het is belangrijk dat een bestuursdepartement als Binnenlandse Zaken afspraken maakt hoe je als Rijk en decentrale overheden samen zaken gaat aanpakken. Ik zou het jammer vinden als zo’n akkoord er niet komt. In het vorige kabinet hebben we daarvoor bewust gekozen om duidelijk te maken dat we in samenwerking met elkaar ieder een eigen rol hebben te vervullen.’

Ank Bijleveld verlaat politiek Den Haag in verwarrende tijden. Zij is bezorgd over het tanende gezag van de overheid. Als CDA-politica en als commissaris van de koningin van Overijssel is zij nieuwsgierig naar maar ook onzeker over het oordeel van de kiezer over haar partij bij de statenverkiezingen in maart. De statenverkiezingen zijn van belang voor de bestuurlijke positie van het CDA in de provincie, maar ook cruciaal voor de slagkracht van het kabinet met de PVV van Wilders.

‘Het is heel moeilijk te voorspellen wat er gebeurt. We hebben gezien dat Job Cohen te vroeg piekte. Maar als de Kamerverkiezingen afgelopen zomer een dag later waren gehouden had Mark Rutte niet gewonnen.’

CV

Ank Bijleveld (IJsselmuiden, 1962) wordt per 1 januari commissaris van de koningin in Overijssel. Zij was Tweede Kamerlid voor het CDA en staatssecretaris van Binnenlandse Zaken (februari 2007-oktober 2010). Haar belangrijkste wapenfeit: de opheffing van de Antillen en de vorming van Bonaire, Sint- Eustatius en Saba tot bijzondere Nederlandse gemeenten.

De bestuurskundige Bijleveld begon haar politieke loopbaan als raadslid in Enschede (1986-1989), werd in 1989 na de formatie van het kabinet Lubbers III lid van de Tweede Kamer. In 2001 verruilde Bijleveld, die inmiddels vice-fractievoorzitter van het CDA was achter Jan-Peter Balkenende, de Kamer voor het burgemeesterschap van de fusiegemeente Hof van Twente. Bijleveld was toen de enige vrouwelijke burgemeester in Overijssel. Binnenkort zijn er weer twee, nog altijd een achterstand.

Bijleveld: ‘Ik zal er zeker rekening mee houden in de selectie van kandidaten. De samenleving bestaat tenslotte niet alleen uit mannen, maar uit mannen en vrouwen.’