Digitale deur op een kier

Zo doe je dat dus, milieu-informatie beschikbaar maken voor burgers. Alle gegevens over de kwaliteit van bodem, water en lucht zet je netjes bij elkaar in een digitaal systeem. En niet te vergeten: alle milieuregels en milieuvergunningen van bedrijven. Je voegt er nog een topografische kaart en een recente luchtfoto aan toe. Daar kunnen gebruikers zelf de straat, het bedrijf of de wijk op aanwijzen waarover ze meer willen weten. Dan noem je het een milieu-atlas, zet je het hele zaakje op het internet en open je tot slot de poorten van de gemeentelijke milieu-archieven.

Bijna achteloos vertelt Michiel Hustinx, afdelingshoofd Milieu van de gemeente Nijmegen, hoe hij erin is geslaagd om in twee jaar tijd te voldoen aan het Verdrag van Aarhus, dat gemeenten sinds 2005 verplicht om burgers toegang te geven tot milieu-informatie. Doel, aldus de formele tekst: 'het waarborgen van het recht van de burger en de toekomstige generaties op een milieu dat passend is voor zijn of haar gezondheid en welzijn'. Inspraak over milieubesluiten, zo kun je het ook zeggen, heeft alleen zin als burgers weten waar ze over meepraten.

Maar Nijmegen is een uitzondering. Op 7 juni 2007 ontving minister Cramer een onderzoeksrapport dat concludeert dat negentig procent van de Nederlandse overheden verzuimt lokale milieu-informatie toegankelijk te maken voor het publiek. Volgens de Aarhusgroep, een samenwerkingsverband van enkele milieu-instellingen en bedrijven, beschikt slechts 33 van de 420 onderzochte overheden over een zogeheten 'Aarhus-register'.

Met behulp van zo'n lijst met op thema geordende milieudocumenten zou de burger zelf moeten kunnen grasduinen in aan bedrijven verleende milieuvergunningen, in meetgegevens over de uitstoot van milieuvreemde stoffen en in de bouw- en uitbreidingsplannen van gemeente en provincie. De grote gemeenten ontbreken in het lijstje van overheden die wél een volwaardig Aarhus-register beschikbaar stellen aan hun burgers. Die eer gaat veelal naar kleine gemeenten, zoals Noorderveld, Veghel, Tynaarlo, Heumen en Brummen.

Pronkstuk

Met enkele muisklikken leidt Hustinx ons naar de milieuvergunning van een Nijmeegs bedrijf en opent de digitale versie van de vergunningaanvraag. Hoe het met de bodemkwaliteit staat? Snel tovert hij een bodemonderzoek op het scherm, inclusief alle meetgegevens van het milieu-laboratorium.

Maar het Nijmeegse pronkstuk moet dan nog komen: 'procedures online'. Daarmee is het mogelijk informatie op te vragen over lopende procedures, zoals de aanvraag van een bouwvergunning, en eventueel het starten van een bezwaarprocedure. Na een paar keer inzoomen op de stadsplattegrond in Google Maps, klikken we op een digitaal vlaggetje in de Hindestraat. Twee stappen later kijken we naar de bouwaanvraag en bestektekening van een geplande 'uitbreiding begane grond met plat dak en serre'. En boven in het scherm, bijna uitnodigend: 'Bezwaar maken?'. Per jaar drukken enkele honderden mensen op dit knopje. Niet veel, als je bedenkt dat net zoveel mensen het systeem iedere dag bezoeken.

Hustinx wuift bewonderende woorden weg: 'We zien dit niet als iets extra's. We hebben al onze milieu-informatie op orde gebracht omdat we zélf transparant wilden zijn, niet alleen vanwege Aarhus. Wat het Nijmegen heeft gekost? Twee jaar ontwikkeltijd, met enkele tienduizenden euro's subsidie van het rijk. En sinds het systeem werkt, besteedt een voorlichtingsambtenaar vier uur per week aan het beantwoorden van digitale vragen en het onderhoud van de website. Meer niet.'

Smoesjes

Terug naar de overige negen van de tien gemeenten. Het rijk zou wel wat meer met de vuist op tafel mogen slaan om deze gemeenten tot meer activiteit te bewegen, vindt Karin de Boom, een van de auteurs van de eerdergenoemde inventarisatie die MOOI Informatiebeheer uitvoerde namens de Aarhusgroep. Want geen werk maken van Aarhus blijkt nu wel erg aantrekkelijk. En aan smoesjes geen gebrek. Volgens een ambtenaar van gemeente Ameland 'leeft dit onderwerp niet bij de burgers en bij de gemeenteraad', zo valt te lezen in het rapport van MOOI, en volgens collega's uit Alphen- Chaam en Roosendaal 'hebben burgers geen behoefte aan milieu-informatie'. En wat te denken van Bladel ('we hebben er geen zin in') of Aalburg ('we bepalen ons eigen tempo, we laten ons niet dwingen door hogere overheden')?

Maar sommige kleine gemeenten kunnen het gewoon niet aan, zoals Boarnsterhim, Scherpenzeel en Dongen. Die worstelen met hun interne informatiehuishouding, hebben geen eigen ict-afdeling of onvoldoende ict-budget. Maar de grote gemeenten dan? Die blijken op hun eigen manier tóch aan de Aarhus- verplichtingen te voldoen: niet naar de letter, maar naar de geest. Want naast de 33 gemeenten met een volwaardig Aarhus-register zijn er 78 die 'veel milieu-informatie ontsluiten', waaronder de vier grote steden.

Goed, de ontsluiting van milieu-informatie lijkt in een stuk of honderd gemeenten dus heel behoorlijk geregeld. Althans, op papier. Maar dat strookt niet me de ervaringen van het Engelse bedrijf Landmark, dat sinds anderhalf jaar in Nederland geld probeert te verdienen met onder andere openbare milieu-informatie. Dat doet het door milieu-gegevens van gemeenten en provincies in één rapportje samen te voegen en dat te verkopen aan makelaars, samen met kadastrale informatie en een onafhankelijk professioneel oordeel. Zo'n 'Milieuscan' kost ongeveer vijftig euro per perceel. In Engeland gaan er jaarlijks bijna twee miljoen over de toonbank, in Nederland nog maar enkele tienduizenden.

Toen productmanager Wouter van Wijk anderhalf jaar geleden begon met het inzamelen van bodeminformatie, stuitte hij op veel verzet: 'Veel gemeenten hadden er moeite mee hun gegevens gratis aan ons af te staan, nadat ze veel tijd en moeite hadden geïnvesteerd om het allemaal in hun eigen, vaak prijzige informatiesysteem te stoppen. Dat voelde niet goed, dat begrijp ik. Maar ook gemeenten moeten zich aan de wet houden.'

Met een beroep op de Wet openbaarheid bestuur heeft Landmark inmiddels van 85 procent van de gemeenten digitale bodeminformatie ontvangen. De rest heeft geen digitale gegevens of steggelt nog over de hoogte van de vergoeding. Maar opmerkelijk genoeg haalt Landmark al die milieugegevens niet uit de Aarhus-registers op het internet. Die zijn daarvoor niet geschikt. Want wat handig is voor de burger - doorklikken naar een bouwtekening of bodemonderzoek - is dat niet voor een grootschalig, commercieel bedrijf. Landmark wil namelijk in één keer alle milieugegevens kunnen ophalen, niet rapport voor rapport. Volgens Van Wijk lukt dat nu nog maar bij één gemeente. Naar alle andere 442 gemeenten moet hij regelmatig terug om de laatste, nieuwe gegevens op te vragen. Dus óók naar de 33 gemeenten met een Aarhus-register en óók naar de 78 gemeenten die hun milieu-informatie op een andere manier openbaar maken.

Het rijk heeft destijds aangekondigd de Aarhus regelgeving na drie jaar te evalueren, in de loop van 2008. Dat belooft niet veel goeds. Want ruim driehonderd gemeenten beschikken nog niet over een Aarhus-register of een vergelijkbare vorm van openbare milieu-informatie. En dat bodeminformatie wel beschikbaar is voor 85 procent van de gemeenten, is de verdienste van een private partij. Daar hangt dus een prijskaartje aan. Tien jaar na het Verdrag van Aarhus, in een tijd dat het milieu een Nobelprijs waard is, blijft complete en kosteloze milieu-informatie voorlopig nog buiten bereik van de burger.

Internationaal geen slecht figuur

Ook al lijken veel gemeenten vooralsnog geen haast te maken met het openbaar maken van milieuinformatie, dat betekent niet dat Nederland internationaal een slecht figuur slaat.

Navraag bij het Instituut voor de Overheid van de Katholieke Universiteit van Leuven, bij dataleverancier Landmark, en bij GeoBusiness Nederland, de belangenvereniging van geo-informatiebedrijven, levert geen aanwijzingen op dat elders meer milieu-informatie beschikbaar is. Waarschijnlijk, zo opperen Landmark en Geobusiness Nederland, is de informatievoorziening in de Verenigde Staten veel beter geregeld, maar dat land beschikt nu eenmaal over weinig milieu-gegevens. Voor de burgers van Frankrijk, Spanje, Portugal en Italië zijn volgens Landmark ook nog niet veel milieugegevens beschikbaar, en heeft Duitsland erg veel moeite met de uitvoering van het Verdrag van Aarhus omdat landeigenaren beschikken over eigendomsrechten op de gegevens.

En hoe zit het in Engeland, waar Landmark kapitaal maakt met informatieverstrekking aan makelaars en burgers? Chrit Schouten van Landmark: 'De historische atlassen van het Verenigd Koninkrijk hebben we zélf gedigitaliseerd, evenals kaarten met alle stortplaatsen. Wel hebben we met het Ministry of Environment een afspraak dat actuele gegevens over bodemverontreiniging direct bij ons terechtkomen. Maar de datadichtheid in de Engeland is niet vergelijkbaar met hier. Nederland beschikt over de meeste gegevens per vierkante kilometer en voor zover het te maken heeft met bodemverontreiniging zijn deze gegevens vrijwel allemaal via internet beschikbaar. Wat betreft de hoeveelheid openbare informatie springt Nederland er in Europa echt uit.' Gegevens genoeg, zo mag je concluderen, alleen de manier waaróp die schat aan informatie wordt uitgeserveerd voldoet nog niet aan de Europese regels.

Gratis en begrijpelijk

Wat zijn precies de Aarhusverplichtingen waar de meeste gemeenten nog niet aan voldoen? Nadat de Verenigde Naties al in 1998 het Verdrag van Aarhus tekenden, kwam er eerst een Europese richtlijn, werden vervolgens de Wet milieubeheer en de Wet openbaarheid van bestuur aangepast en kwam daarna - op 14 februari 2005 - de Nederlandse 'Wet uitvoering verdrag van Aarhus'.

Die wet verplicht gemeenten om alle milieu-informatie die vanaf 14 februari 2003 is geproduceerd te ordenen en uit eigen beweging openbaar te maken voor burgers, bij voorkeur via het internet. De definitie van milieu-informatie is breed: het gaat niet alleen over de kwaliteit van 'lucht en atmosfeer, water, bodem, land, landschap en natuurgebieden', maar ook om factoren die het milieu kunnen aantasten, zoals 'energie, geluid, straling of afval, met inbegrip van radioactief afval, emissies, lozingen en ander vrijkomen van stoffen in het milieu'. Ook de gezondheid, de veiligheid en de levensomstandigheden van de mens vallen er onder. Gemeenten moeten die informatie binnen vier weken kosteloos verstrekken, in een voor de burger begrijpelijke taal. Maar de wet is niet dwingend over het tempo van openbaarmaking - 'milieu-informatie moet in toenemende mate openbaar worden gemaakt' - en kent geen sancties.