Differentiatie als wapen tegen herindeling

De voornemens om veel meer taken over te hevelen van rijk en provincie naar gemeenten hoeven niet automatisch te leiden tot fusie en schaalvergroting van gemeenten. Volgens de vorig najaar aangetreden nieuwe topambtenaar bij Binnenlandse Zaken, Andrée van Es, directeurgeneraal Koninkrijksrelaties en Bestuur, hoeven niet alle gemeenten dezelfde taken op zich te nemen.

'Ik vind dat je moet gaan kijken naar vormen van taakdifferentiatie. Je moet heel serieus onderzoeken wat gemeenten kunnen en willen. Dat is niet voor iedere gemeente hetzelfde. Een sleutel kan liggen in taakdifferentiatie. Taakdifferentiatie heeft ook gevolgen voor wat je op rijks- en provinciaal niveau kunt blijven doen. Ik vind dat je vooral moet kijken door welke verbindingen de maatschappelijke knelpunten zo goed mogelijk kunnen worden opgelost. Ik vraag daarom een totale open mind om nog onbetreden paden in te slaan', aldus Van Es op het Festival voor Bestuurskunde in Amersfoort.

Het voormalige PSP-Kamerlid is als topambtenaar lid van de commissie-D'Hondt (over decentralisatie van taken aan gemeenten) en de commissie-Lodders (decentralisatie van taken aan provincies). De komende maanden worden de eindrapporten van deze commissies verwacht waarmee duidelijk moet worden welke rol de gemeente als eerste overheid kan en gaat spelen.

Van Es ergert zich aan het gemak waarmee de discussie over decentralisatie door een gebrek aan mens- en bestuurskracht bij gemeenten uitmondt in een debat over onvermijdelijke herindeling en schaalvergroting van gemeenten. En in een discussie over de vraag of er regio's gevormd moeten worden die onvoldoende democratisch zijn gelegitimeerd.

Van Es heeft daarom kritiek op de tekst van het regeerakkoord van Balkenende-IV. Daarin staat dat maximaal twee bestuurslagen zich met een beleidsterrein dienen bezig te houden. Volgens Van Es jaagt het regeerakkoord hiermee juist de in haar ogen ongewenste discussie over de bestuurlijke structuur aan. 'De voorwaarde van twee bestuurslagen is zo strak geformuleerd in het regeerakkoord. Dat verhoudt zich niet tot de geweldige behoefte om voorzieningen tussen gemeenten en provincies te treffen. De kunst is dus om juist van die discussie weg te blijven en op de inhoud het debat te voeren om het volgende echec te voorkomen.'

Identiteit

Van Es is na haar aantreden op het departement geconfronteerd met 'enige posttraumatische gevoelens' over hoe 'het bestuurlijke gat' tussen gemeenten en provincies moet worden gedicht. De vorming van regiobesturen en stedelijke regio's is de laatste decennia telkens mislukt. De BZK-topambtenaar zegt juist met 'open ogen' te zoeken naar mogelijkheden om gemeenten te faciliteren en wil decentralisatie van taken en samenwerking door gemeenten loskoppelen van herindelingsdenken en structuurdiscussies. 'Als gemeenten zoals Blaricum, Eemnes en Laren willen samenwerken en op wettelijke belemmeringen stuiten, zeggen we meteen: ga dan maar herindelen. Doe je dat dan sla je het gesprek dood en krijg je geen ruimte om mooie dingen te doen.'

Kritiek als zou er te weinig oog zijn voor de identiteit van gemeenten wijst Van Es af. 'Ik vind de identiteitsdiscussie heikel en tot niets leidend. Er zijn nog maar een paar plekken waar dorpsgemeenschappen echt als identiteit wordt gevoeld. Je moet kritisch kijken of gemeenten in staat zijn de toegang van burgers tot alle voorzieningen goed te regelen. Daar mag je gemeenten op bevragen en als een gemeente dat goed doet, is het goed.'

De doelstelling van Van Es is het bevorderen van samenwerking met gemeenten. 'Ik voel mij bij BZK erg op mijn plek: goed kijken wat de samenleving verwacht, hoe kun je zelf samenwerken en hoe kun je anderen stimuleren tot samenwerking. Het besef is doorgedrongen dat door onderlinge samenwerking gemeenten bestuurskracht kunnen creëren en ontwikkelen die ze zelfstandig niet hebben. Dat wordt steeds belangrijker in deze complexe samenleving en bij de hoeveelheid van taken die gemeenten toegeschoven krijgen.'

Dienstverlenend ministerie

Het ministerie van Binnenlandse Zaken moet vooral dienstverlenend voor gemeenten worden, vindt Andrée van Es, die sinds 19 november directeur-generaal Koninkrijksrelaties en Bestuur is. Gemeenten die willen samenwerken, stuiten op wettelijke belemmeringen. Zo worden de zogeheten BEL-gemeenten (Blaricum, Eemnes en Laren) belemmerd bij de samensmelting van hun ambtelijke organisatie. De samenwerkende Drechtsteden (Dordrecht en zes buren) stuitten ook op wettelijke beperkingen. Van Es wil beide samenwerkingsverbanden helpen.