Goede raad is duur

Nederland heeft zijn ontstaan te danken aan een consultant. Willem van Oranje was raadsheer van de koning van Spanje. En een bijzonder toegewijde want ‘den koning van Hispanje heb ik altijd geëerd’ laat hij in het Wilhelmus optekenen. Dat ‘altijd’ is overigens betrekkelijk. Toen de koning een andere richting koos dan Willem voor ogen had, zweeg de Zwijger niet, maar huurde hij uit heel Europa zijn soldaten in. Na tachtig jaar strijd startte de elite van ons land los van Spanje een eigen business. Terwijl anderen het vuile werk deden, werden de regenten en hun nageslacht stervensrijk.

Met deze wordingsgeschiedenis is het opvallend hoe we tegenwoordig in het openbaar bestuur naar consultants kijken. Veel gemeenten streven ernaar de inhuur en kosten te beperken. In haar recente boek ‘De consultancy industrie’ is de Italiaans-Amerikaanse econoom professor Mazzucato kritisch op de Deloittes en McKinseys van deze wereld. Ze vindt het zorgelijk dat het openbaar bestuur afhankelijk is van externen. Als econoom analyseert ze het businessmodel van de consultancy-industrie. Consultants hebben geen prikkel om overheden te helpen zelf capaciteiten op te bouwen, omdat ze daarmee hun eigen glazen ingooien. Ze zijn volgens Mazzucato ‘therapeuten die hun patiënt voor altijd in therapie houden’.

Natuurlijk is er veel voor te zeggen dat het openbaar bestuur het werk zoveel mogelijk met eigen ambtenaren en met eigen kennis doet. Hiërarchische relaties maken duidelijk wie waarvoor verantwoordelijk is. In een democratie leggen bestuurders verantwoording af aan gekozen volksvertegenwoordigingen over alles wat ambtenaren doen of nalaten. Ambtenaren worden geacht niet zelf te gaan roeptoeteren wat ze van het beleid vinden en daarmee hun bestuur voor de voeten te lopen. Eén Willem van Oranje is genoeg.

Tot zover de theorie. In de praktijk zien we dat ambtenaren door politiek en de media in toenemende mate publiekelijk in de spotlight worden geplaatst. Ambtenaren komen daarmee klem te zitten tussen enerzijds bestuurders, die vanwege het politiek primaat loyaliteit verlangen, en anderzijds een toenemende openbare verantwoordingsdrift. ‘Truth to power’ spreken is een hele opgave wanneer je het risico loopt door politiek of de media voor de bus te worden geduwd. En andersom, hoe kun je er als bestuur op vertrouwen dat mensen die van jou afhankelijk zijn altijd oprecht en vrijuit spreken? Het vergt sterk overheidsmanagement en zelfbewuste ambtenaren om een goed politiek-ambtelijk samenspel te borgen.

Consultants hebben geen arbeidsrelatie met de opdrachtgever die ze adviseren. De bureaus hebben een reputatie te bewaken van professionaliteit en onafhankelijkheid en zullen daarmee niet zo snel ‘plaatsvervangend denken’ voor de opdrachtgever. Consultants zijn voor het openbaar bestuur wat de Wagner-groep is voor het Russisch leger. Een beroepsgroep om doorbraken te realiseren die met de eigen organisatie niet mogelijk zijn. En uitvoerders van opdrachten waar anderen hun vingers niet aan willen branden. Maar wees gewaarschuwd door koning Filips II, president Poetin en professor Mazzucato: houd consultants goed in de gaten want voor je het weet dienen ze hun eigen belang.