De overheidsmanager: leider of conformist?

Leiders zijn niet maakbaar. Leiderschap is een talent dat je verder moet ontwikkelen met de juiste leidinggevende vaardigheden om daadwerkelijk een leider te worden. Net zoals intelligentie een gave is die je met kennis verder moet ontwikkelen voordat je een goede wetenschapper kunt zijn. Of zoals je een atletische bouw met techniek en training verder moet ontwikkelen om als sporter te kunnen winnen.

Mensen in leidinggevende posities kun je onderverdelen in managers mét, en managers zónder leiderschapskwaliteiten. Een leider (m/v) is van nature integer met een natuurlijke autoriteit en trekt verantwoordelijkheid naar zich toe. Zijn zelfstandige denken en doen stroken niet altijd met de rest van de organisatie. Dat geeft energie en verandering. De leider kan zich een dergelijke houding veroorloven omdat hij vertrouwt op zichzelf en zijn mensen; omdat hij het resultaat belangrijker vindt dan de eigen positie.

Tegenover de leider staat de manager zonder leiderschapskwaliteiten. Dit is meer een conformist (m/v) die er vooral op gericht is om binnen zijn mandaat de aan hem gegeven opdrachten correct uit te voeren. Het is hem er veel aan gelegen zijn meerderen of de politiek te plezieren om daarmee zijn positie veilig te stellen. De conformist kenmerkt zich door onzekerheid en het afschuiven van verantwoordelijkheid. In plaats van: “Wat kan ik hier aan doen?” zal hij eerder zeggen: “Het is niet mijn schuld.” Hij neemt daarom niet graag zelfstandig beslissingen en stuurt mensen aan door zich te beroepen op regels en procedures.

Binnen de overheid lijkt het wel alsof men een leider vooral ziet als dominant, autoritair of arrogant. “Wie denkt ‘ie wel dat ‘ie is?” wordt er dan achter zijn rug om gefluisterd. Een leider kan ervan worden beticht dat hij op zichzelf gericht is en handelt uit geldingsdrang. Het is net alsof hij een allergische reactie oproept. Mijn constatering is dat een leider al gauw als bedreigend wordt ervaren voor de eigen positie en de status quo.

Dat mensen zonder leiderschapskwaliteiten binnen de overheid manager kunnen worden, is mijns inziens niet zo vreemd. De manier waarop de overheid is georganiseerd, is gebaseerd op klassieke organisatiemodellen. Deze kennen veel managementlagen en managersrollen. Al die functies moeten worden bezet. Conformisten hebben daarbinnen met elkaar een systeem ontwikkeld waarbinnen zij weten te overleven. Zelfbehoud is daarbij de gemeenschappelijke, centrale doelstelling. Het is een systeem waarin zij elkaar in bescherming nemen en waarin alleen mensen mogen toetreden die hetzelfde gedrag vertonen: de “look-alikes”.

Binnen het systeem wordt het gebrek aan eigen verantwoordelijkheid gecompenseerd door regels en procedures. Een bureaucratisch stelsel verschaft zekerheid: je weet wat je op welk moment moet doen of moet besluiten en wat je mag negeren. Een dergelijk stelsel verschaft bovendien veiligheid: regels en procedures kunnen als een mist om het handelen worden opgetrokken. Zolang je je aan de regels houdt, hoef je je acties – of juist het uitblijven daarvan – niet te verantwoorden.

Leiders houden conformistische managers een spiegel voor waarin hun onvermogen om verantwoordelijkheid te nemen onverbiddelijk wordt teruggekaatst. Conformisten hebben er dan baat bij als de leider verdwijnt: ze worden dan minder geconfronteerd met hun eigen risicomijdende gedrag en de inefficiëntie van hun “leiderschap”.

Dat mensen met leiderschapstalent binnen de overheid in leidinggevende posities zitten, spreekt dus niet vanzelf. Mogelijk kiezen zij er voor om hun talent niet in te zetten en ambiëren ze dergelijke posities niet – per slot van rekening is hun leiderschap niet altijd even welkom. Of ze lopen tegen een muur van conformisme en zelfbehoud op met als gevolg dat juist deze getalenteerde mensen besluiten de overheid te verlaten.

Overheid, neem toch afscheid van de conformisten en koester uw leiderschapspotentieel. U staat voor grote veranderuitdagingen. U heeft deze talenten hard nodig.

Basile Lemaire is bestuurskundige en auteur van het boek “Ballen (m/v) op het blok: succesgericht veranderen binnen overheden”