Geen markt

Prinsjesdag 2022 laat een ongekende verschuiving in budgetten tussen de verschillende begrotingen zien. Miljarden extra voor klimaatbeleid, koopkrachtcompensatie, energiecompensatie en verhoging van het minimumloon, de huurtoeslag en de zorgtoeslag. Miljarden die elders op de begroting weer teruggehaald moeten worden. De stevige ingrepen van het kabinet moeten vooral daadkracht laten zien.

Maar van die daadkracht is de Nederlandse bevolking allerminst overtuigd. Uit een recent onderzoek van I&O Research blijkt dat tachtig procent van de Nederlanders ontevreden is over het vierde kabinet Rutte en dat 7 op de 10 Nederlanders vindt dat de premier zelf over zijn houdbaarheidsdatum heen is. Voornaamste reden: gebrek aan daadkracht. Dat lijkt een paradox, maar dat is het niet. Het kabinet vertoont inderdaad in de miljoenennota 2023 en de bijbehorende begrotingen daadkracht waar het gaat om verdeling van beschikbare budgetten. Maar een achterliggende visie op basis waarvan dit gebeurt, ontbreekt vrijwel geheel. Het is crisisbeleid en noodmaatregelen wat de klok slaat. Terwijl zo langzamerhand toch behoorlijk duidelijk zou moeten zijn waar de schoen wringt.

Decennialang heeft de overheid taken afgestoten naar de markt, die alles naar verwachting beter, effectiever en efficiënter zou kunnen doen. Het ziekenfonds werd afgeschaft, de sociale woningvoorraad werd geprivatiseerd, nutsbedrijven afgestoten naar de markt, ziekenhuizen overgedaan naar particuliere investeerders, vervoersbedrijven aan de markt overgelaten. Dat leek allemaal goed te werken, omdat de meeste van deze grote economische en maatschappelijke veranderingen zich voltrokken in tijden van hoogconjunctuur. Maar bij wat er zou kunnen gebeuren als de markt tegenzit, werd nauwelijks stilgestaan. Dat er ooit sprake zou kunnen zijn van tekorten en zelfs faillissementen, dat was een scenario dat vanuit het overheidsdenken niet automatisch kwam bovendrijven. Daarom is de privatisering van overheidstaken eigenlijk nooit een echte privatisering geworden. Wanneer er winsten te verdelen zijn, staan de investeerders voorop. Maar wanneer het slecht gaat bij woningcorporaties, zorginstellingen, vervoersbedrijven of geprivatiseerde nutsvoorzieningen, is het toch de burger die als eerste de dupe is en springt de overheid desnoods bij met miljarden om de gaten te dichten.

Dat is logisch en onvermijdelijk, maar het maakt tevens duidelijk dat al die maatschappelijke sectoren die zogenaamd geprivatiseerd zijn, dat eigenlijk maar ten dele zijn. Het is tijd dat de overheid niet alleen laat zien daadkrachtig op te kunnen treden met het herverdelen van budgetten, maar ook de stap durft te nemen om te kijken of het niet tijd is voor een verregaande herverdeling van de verantwoordelijkheden voor maatschappelijke opgaven.

Ooit was er het ziekenfonds voor de minder vermogenden en particuliere zorgverzekeringen voor mensen die het financieel beter hadden. Ooit beheerde overheidsorganisaties de sociale huurwoningen en werden de huurwoningen in het hogere segment aan de markt overgelaten. Ooit vielen nutsvoorzieningen, zorginstellingen en openbaar vervoer geheel onder de overheid omdat het maatschappelijk noodzakelijke voorzieningen zijn die altijd gegarandeerd moeten kunnen worden ongeacht de vraag of er winst mee wordt gemaakt of niet.

Dat was ongetwijfeld geen ideale situatie en de kosten van deze voorzieningen rezen de pan uit. Maar evenmin kan nu gezegd worden dat de markt het veel beter doet, zo blijkt nu. Wanneer het mis gaat, krijgt de overheid en daarmee de burger toch de rekening gepresenteerd en moet miljarden aan belastinggeld worden aangewend om rampspoed te bestrijden. Dat hebben we gezien in de covidcrisis, we zien het nu bij de klimaatcrisis, energiecrisis, stikstofcrisis en ongetwijfeld nog meer crises die er vroeg of laat aankomen.

Afschaffen die hele privatisering en marktwerking dan maar? Dan is wel erg kort door de bocht. Maar je mag toch minstens van de overheid verwachten dat ze een stevige visie heeft of in ieder geval ontwikkelt op hoe de verhouding tussen overheid, markt en samenleving heringericht zou moeten worden om vorm te geven aan een toekomstige samenleving die voorbereid is op al die ontwikkelingen die de afgelopen jaren als onvoorziene gebeurtenissen op ons afkwamen en waarop het kabinet als enig antwoord daarop kon schuiven met budgetten om de ergste nood te leningen. Van zo’n visie is vooralsnog, ook in de miljoenennota 2023, geen sprake.