Verkiezingen beïnvloeden coalitievorming maar beperkt

´Echt voor Barendrecht’ werd in 2018 de grootste partij van Barendrecht. Zij kon alleen maar uit het college gehouden worden als alle andere zes partijen samen een coalitie zouden vormen. En laat dat nu precies zijn wat er gebeurde.

Ook in onder meer Rotterdam (Leefbaar Rotterdam) en Tilburg (Lijst Smolders) deden de grote winnaars van de verkiezing niet mee aan een coalitie. Andere partijen wilden niet met ze samenwerken. Een verkiezingsuitslag zegt dus niet alles. Het zijn vooral de bestuurlijke verhoudingen tussen partijen onderling, die bepalen wie gaat besturen.

Voor de verkiezing was er veel ophef over enkele landelijke partijen die al aangaven niet te willen samenwerken met Forum voor Democratie. Het is echter zeer waarschijnlijk dat veel andere partijen ook al voor de verkiezingen in hun hoofd hebben met wie ze (mogelijk) wel en (absoluut) niet willen samenwerken. Zo hebben we in 2021 onderzoek gedaan naar het ‘buitensluiten’ van (lokale) partijen van coalitievorming. Elke vier jaar blijkt dat in ongeveer tien procent van de gemeenten de grootste partij niet aan de daaropvolgende coalitie meedoet

In 2018 gold dat voor 18 lokale partijen. Voor ongeveer de helft daarvan was met een grote mate van zekerheid vast te stellen dat dit niet mee (mogen) doen al voor de verkiezing door andere partijen was afgesproken. Dit werd echter zelden uitgesproken. Soms vonden er zelfs gesprekken plaats die achteraf als ‘voor de bühne’ werden bestempeld. Ook in veel andere gemeenten klagen partijen dat ze ‘geen eerlijke kans’ op deelname aan de coalitie hebben gehad. Andere partijen menen dat er weinig aan de hand is: partijen spreken gewoon een voorkeur uit en dat betekent altijd dat er partijen afvallen.

Het is echter naïef te denken dat het hebben van een dergelijke voorkeur, en daarmee het afvallen van partijen, pas na de verkiezingen gebeurt. Uiteraard spreken politici publiekelijk uit dat ze niemand uitsluiten en dat ‘gesprekken’ moeten uitwijzen wie met wie kan samenwerken, maar eigenlijk weten ze al lang wie ze daarvoor (niet) genoeg vertrouwen.

Uit eerder onderzoek bleek al: Het is niet de inhoud of de verkiezingsuitslag die dominant is, in het bepalen hoe de lokale coalities eruit komen te zien. Het zijn de politieke en persoonlijke verhoudingen tussen partijen en hun kopstukken in minstens de vier jaar voor de verkiezingen, met een focus op de laatste maanden, die voor een belangrijk deel bepalen hoe de nieuwe coalitie eruit komt te zien.

Enig electoraal resultaat helpt uiteraard wel, maar coalitieformaties kun je ook met een grote verkiezingswinst nog makkelijk verliezen. Dat betekent dat je als je wilt besturen, je als partij altijd min of meer een goede basisverstandhouding zult moeten onderhouden met andere partijen. Ook als je je graag afzet tegen die partijen. Het enige alternatief is namelijk dat je de absolute meerderheid haalt. En laat dat nu net zijn wat ‘Echt voor Barendrecht’ in 2022 gedaan heeft. Vooralsnog is dat echter de uitzondering. Voor partijen die in 2026 willen besturen, begint de voorbereiding daarvoor toch echt vandaag.