Het volk achter de kiezers

In de negentiende eeuw, toen het kiesrecht nog aan de welgestelden was voorbehouden, beriepen politici zich met regelmaat op ‘het volk achter de kiezer’: de stemloze massa. Met name de anti-revolutionairen hadden daar een handje van.

Een nepparlement wilde Groen van Prinsterer de Tweede Kamer niet noemen, maar er bestond wel zoiets als een ware, calvinistische Nederlandse volksaard die door het selectieve kiesrecht niet goed doorkwam op het Binnenhof. En ook zijn politieke erfgenaam Kuyper betoogde regelmatig dat de liberalen door het districtenstelsel kunstmatig in het zadel werden gehouden.

Later bedienden ook de sociaaldemocraten zich van vergelijkbare retoriek, verwijzend naar de arbeiders die geen stemrecht hadden. Een volksvertegenwoordiging verdiende die naam pas werkelijk als het kiesrecht algemeen, het kiesstelsel evenredig en de opkomst verplicht zouden zijn. In 1917 werd aan die drie voorwaarden voldaan. Politieke volkspartijen integreerden de maatschappelijke verbanden op ideologische grondslag en de kiezer bepaalde periodiek de onderlinge machtsverhouding. Er was daarmee geen volk áchter de kiezer meer, en dus verdween het argument.

De laatste tijd raakt het echter weer in omloop. In een gemuteerde variant: de thuisblijvende kiezer. Sinds de opkomstplicht in de jaren zeventig van de vorige eeuw werd afgeschaft, daalt de opkomst gestaag. Voor gemeenteraden sneller dan voor de Tweede Kamer en in de steden harder dan daarbuiten. Maar met telkens nieuwe dieptepunten: in Rotterdam nam de laatste keer minder dan 40 procent de moeite om naar de stembus te komen. De dalende opkomst is al langer voorwerp van aanhoudende zorg. Er worden steeds grotere bedragen stukgeslagen om met campagnes de opkomst te bevorderen. Maar ik ken geen wetenschappelijk bewijs dat al die hippe stem-trucks echt zoden aan de democratische dijk zetten. De factoren die opkomst verklaren hebben veel meer te maken met opvoeding, opleiding en sociaal-economische status dan met het bereik van een rappende burgemeester op TikTok.

Toch zullen straks, als de onderzoeken naar de lage opkomst beschikbaar worden, veel politici zich weer vastklampen aan de incidentele verklaringen voor de lage opkomst en aan de factoren waar ze aan kunnen werken. Ongetwijfeld heeft meegespeeld dat er door de oorlog in de Oekraïne minder aandacht was voor de gemeenteraadsverkiezingen en ongetwijfeld zullen er weer kiezers zijn die de stempas niet begrepen. Van het eerste kunnen politici hopen dat het snel voorbij is en met het tweede kunnen ze fijn vier jaar aan de slag met een extra foldertje in nog meer talen.

Maar inmiddels begint zich de vraag op te dringen of wij niet naar een veel fundamenteler probleem zitten te kijken. De mensen die het meest van de overheid afhankelijk zijn, verwachten er inmiddels het minst van. In hun Atlas van afgehaakt Nederland laten Josse de Voogd en René Cuperus onbarmhartig zien dat het afhaken heel goed geografisch aangewezen kan worden. De opkomst daalt specifiek in arme wijken en buurten en is daar al veel verder gedaald dan het gemiddelde: naar de 20 procent.

Er is feitelijk een proces van sociale ontbinding aan de gang, aldus Marcel ten Hooven, in de maatschappij en steeds meer ook in de fysieke ruimte. Dat zet de bijl in de legitimiteit van ons kiesstelsel. Evenredige vertegenwoordiging integreerde destijds het volk achter de kiezer in het politieke systeem maar inmiddels maskeert het stelsel vooral het afhaken van grote groepen thuisblijvers. Alle stemmen gaan immers op één hoop en de opkomst wordt een gemiddelde. Aangehaakt Nederland betreurt het dalen ervan, belooft een onderzoek, maar verdeelt de buit vervolgens toch maar in progressief-neoliberale coalities. Decisions are made by those who show up, nietwaar?

Herinvoering van de opkomstplicht lijkt me niet realistisch. En aan het districtenstelsel zitten ook nadelen. Maar volgens mij moet er wel wat gebeuren om de lokale democratie heel te houden. Om te beginnen bij het vormen van de colleges. Hopelijk herinneren de oude volkspartijen zich hun ‘volk achter de kiezers’ nog.