Ambtenaren gingen voor marktwerking

Als Liz Truss binnenkort echt Boris Johnson opvolgt als partijleider en Prime Minister, krijgt het Verenigd Koningkrijk volgens veel commentatoren qua ideeën een verre opvolger van Margareth Thatcher. Het Thatcherisme domineerde lang het politiek-economische denken, ook in Nederland. Bram Mellink en Merijn Oudenampsen reconstrueren in hun boek Neoliberalisme zorgvuldig hoe deze ideeën in de tweede helft van de vorige eeuw Nederland hebben bereikt en onze samenleving hebben beïnvloed.

Hoe begon het? Na de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog groeide bij veel filosofen, politicologen en economen de afkeer van een grote, sterke staat, die tot zo veel slechte dingen in staat was gebleken en individuele en burgerlijke vrijheden verregaand kon beperken of verdrukken.

Hun ideeën werden door onder meer Milton Friedman vertaald in een politiekeconomische visie hoe de verhouding tussen staat, markt en samenleving moest zijn. Wordt een samenleving primair door politiek en overheid ingericht en speelt de markt daarbinnen een nuttige allocatieve rol, of is juist marktwerking het leidende beginsel en dient de overheid alleen maar de markt te faciliteren of bij marktfalen bij te springen?

In het boek wordt zorgvuldig nagegaan hoe het denken van neoliberalen zich verhield tot de specifieke Nederlandse situatie en hoe stromingen als de christendemocratie en de sociaal-democratie zich hebben verhouden tot het denken van de neoliberalen.

Opmerkelijk is de vaststelling dat veel neoliberale ideeën in Nederland vooral door een aantal topambtenaren op de agenda zijn gekomen. Daarbij was er een verbond tussen de meer ideologische opvattingen van ambtenaren van Economische Zaken en meer budgettaire haviken van Financiën die beperking van de overheidsuitgaven nastreefden en die elkaar vonden in opeenvolgende golven van privatisering, ombuigingen en streven naar meer marktwerking.

Onze politieke partijen leken ondertussen ideologisch eerder volgend dan leidend in deze ideeënstrijd over samenleving, markt en overheid. Vooral de Partij van de Arbeid maakte een flinke verschuiving na de jaren met Den Uyl door meer te vertrouwen op marktwerking dan ze van oudsher deed, en door in kabinetten waarin ze mee regeerde fikse ombuigingen te realiseren. Hierdoor kwam ze steeds verder van haar ideologische wortels, ook al gaat en ging de partij minder ver in het streven naar marktwerking dan de VVD. Veel stof tot nadenken kortom, ook al omdat er anno 2022 minder eenduidigheid is in het politieke denken. Pragmatisme lijkt te overheersen, soms zelfs opportunisme; minder de beginselen of ideeën.