De BV Nederland is een misplaatste metafoor

Daar istie weer: de ‘BV Nederland’. Waar de ‘BV Nederland’ eerst nog als een wat koddige VNO/NCW-achtige metafoor opdook om het investeringsklimaat van Nederland mee te duiden, zo lijkt het inmiddels een algemeen geaccepteerd begrip te zijn. Zo betoogde voormalig staatssecretaris Teeven dat ‘de BV Nederland moet blijven draaien’, vroeg NRC Handelsblad zich af ‘hoe de BV Nederland kan worden beschermd’, bediscussieerde het FD hoe de Koning ‘zakendoet voor de BV Nederland’ en stuitte ikzelf op een vacature van het Ministerie van Financiën, waarin ik word gevraagd of ik wil bijdragen ‘aan een financieel gezonde BV Nederland’. Zonder aanhalingstekens. In een ministeriele sollicitatietekst. Dan weet je genoeg.

De ‘BV Nederland’ lijkt alom geaccepteerd. Maar zoals je de wereld ziet, zo ga je er ook naar handelen. Dat is een klassiek inzicht uit de sociologie. De metafoor ‘BV Nederland’ is daarom allerminst onschuldig. Sterker nog, zoals de Rotterdamse hoogleraar Mark van Twist mij ooit leerde, neemt een metafoor je eerst bij de hand en daarna bij de neus.
 

Zo past de metafoor ‘BV Nederland’ in een breder tijdsbeeld waarin het hoger onderwijs wordt beoordeeld op haar ‘verdiencapaciteit’ om tot ‘kennis-kunde-kassa’ te komen, waarin onze premier benadrukt dat de Koninkrijk-eilanden er vooral zijn om ‘samen heel veel geld te verdienen’ en waarin onze ambassades vooral als handelsposten bijdragen aan ‘economische diplomatie’. Maar ook op lokaal niveau is die vercommercialisering zichtbaar, aangezien de gemeente Rotterdam al lang geen ‘gemeenteloket’ meer heeft voor ‘burgers’, maar ‘stadswinkels’ voor haar ‘klanten’.
 

Het geeft blijk van een eenzijdig en doorgeslagen perspectief op het openbaar bestuur. Een blik die gestuurd wordt door waarden die voortkomen uit een nadruk op efficiëntie, effectiviteit en rendement. Echter toon ik mijn studenten altijd graag dat het openbaar bestuur bij uitstek een orgaan is dat zich daartoe moeizaam verhoudt. Gelukkig maar. Want dat openbaar bestuur kenmerkt zich door een stroperige, bureaucratische en meervoudige manier van werken om – in een democratische samenleving - ervoor te zorgen dat er recht- en tegenspraak mogelijk is. Tja, kom daar maar eens om bij een klant in een stadswinkel.
 

‘Klanten’ hebben –idealiter- een keuze uit meerdere aanbieders op een markt. Maar hebt u al eens geprobeerd om uw paspoort bij een goedkopere gemeente aan te schaffen? Daarnaast kunnen ‘klantproblemen’ (meestal) snel opgelost worden. Maar overheidsproblemen zijn het gevolg van democratische overweging en daardoor zijn het politieke en dus allesbehalve eenduidige problemen.

Toenmalig minister Donner begreep dat, blijkens zijn reactie aan de Tweede Kamer bij zijn aftreden na de Schipholbrand. Hij schreef: ‘’als de overheid verantwoordelijk wordt voor onze totale veiligheid is de democratie in gevaar’’. Het ‘gewoon oplossen’ van ‘het’ veiligheidsprobleem is altijd in essentie een democratisch afgewogen keuze. Daaraan voorbij gaan brengt dictatoriale krachten los, zo wist Donner.

Dat eigene aan het openbaar bestuur is lastig te verkopen (sic!) aan aanhangers van de ‘BV Nederland’ en dat snap ik. Maar een miskenning van de aard van het openbaar bestuur lijkt me voor geen enkele bestuurder wenselijk. Sterker nog, denken in termen van de ‘BV Nederland’ is niet alleen onwenselijk maar ook gevaarlijk. Het zorgt ervoor dat we onmogelijke eisen gaan stellen aan ons openbaar bestuur en dat we onze eigen teleurstellingen gaan organiseren. Zodoende wordt mijn Nederlandse overheid idealiter gedreven door andere waarden dan die voortkomen uit een misplaatste marktmetafoor. Laat ons die teleurstelling bespaart blijven.

Mark van Ostaijen