Nieuwe rol burger in EU-debat

In Maastricht treffen 200 willekeurig geselecteerde Europese burgers dit weekend elkaar om te praten over de toekomst van de Europese Unie. Op iedere aanbeveling die daaruit voortvloeit, moet een antwoord komen.

De Conference on the Future of Europe is een conferentie, die in mei 2021 begon, waar burgers, lokale, regionale en nationale en Europese politici en het sociale partners, er over praten hoe Europa slagvaardiger kan worden. Vooral de rol van de burger daarbij is nieuw. Tot nu toe was de inrichting van de Europese Unie (EU) vooral een zaak van de lidstaten en het Europees Parlement.

In vier panels met meerdere themagroepen, zoals klimaat en digitale transformatie, praten 800 willekeurig geselecteerde burgers mee in het Europees Parlement in Straatsburg, Florence, Warschau en dit weekend in Maastricht. In de Limburgse hoofdstad gaat het vooral over de plaats van de EU in de wereld en over migratie.

Huub Verhoeven is een van de willekeurig geselecteerde burgers om in Europa mee te praten over de EU. Hij is een 24-jarige student Infrastructure and security management aan de Hogeschool Arnhem Nijmegen. Bij de selectie is alleen gelet op voldoende vrouwelijke deelnemers en jongeren. ‘Mijn omgeving vindt dat ongeloofwaardig: veel mensen geloven niet dat ik toevallig geselecteerd ben terwijl ik nog nooit met politiek ben bezig geweest. Toch is het zo’, zegt de Arnhemmer. Deelnemers uit Duitsland, Oostenrijk en Ierland reageren net zo. De meesten hebben geen politieke ervaring, werden gebeld of gemaild en vinden het geweldig om mee te praten.

De Conference on the Future of Europe is een open debat, zeggen deelnemers aan de conferentie. Maar tegelijkertijd geldt: al doende leert men en zoals bij ieder participatief proces zijn er hier af en toe scherpe kantjes. Ze zijn blij met de kans die ze hebben om in de EU-keuken te kijken, zeggen ze in de wandelgangen van een eerder gehouden conferentie in Straatsburg. Een scherp kantje kwam voor bij het debat over Frontex, de Europese grensbewakingsorganisatie: moet Frontex meer zelfstandig worden in het managen van migrantenstromen. De vraag kwam op bij Europese politici en burgers in de themagroep democratie. Daar gaf de Frontex-directie een mooie presentatie, aldus Huub Verhoeven. Meer zelfstandigheid leek de burgers wel wat, vertelt hij.

‘Maar toen kwam ik er achter dat Frontex flink negatief in het nieuws is geweest vanwege de pushbacks van migranten, het terugduwen van migranten’, zegt hij. Daar repte de directeur niet over, en niemand. ‘Maar dat is wel belangrijk voor mijn standpunt. In Maastricht gaan we het er nog over hebben. De sfeer is dat we grensbewaking uiteraard belangrijk vinden, maar dat pushbacks voorkomen moeten worden en daarover komen we met aanbevelingen, is het idee.’

Pushbacks

Dit weekeinde in Maastricht gaan burgers en experts een stapje verder in het formuleren van de aanbevelingen die uiteindelijk in een rapport moeten komen en door de lidstaten en het Europees Parlement besproken moeten worden en moeten leiden tot verbetering in de Unie. De conclusies daarvan moeten weer dienen als mogelijke toekomstrichting van de EU. De input wordt door plenaire vergaderingen met burgers, Europese Commissie, lidstaten en Europees Parlement besproken en rond de zomer trekken de Europese instituties hun conclusies. De Conferentie wordt net als veel lokale participatieprogramma’s al doende opgebouwd. Maar Guy Verhofstadt, als liberale Europarlementariër een van de leidende figuren van de Conferentie, heeft wel gezegd dat op iedere aanbeveling van de burgers een antwoord moet komen.

Voor Huub Verhoeven is de informatie over de pushbacks essentiële informatie voor zijn standpunt. Vera Tax, Europarlementariër van de PvdA: ‘Dat Frontex dat niet zelf noemt zegt wat over de betrouwbaarheid en transparantie van die organisatie.’ Tegelijk meent ze dat het geen probleem hoeft te zijn dat Verhoeven niet wist van de pushbacks. ‘Hier zie je hier juist de kracht van de participatieve democratie’, meent Tax. ‘Latere informatie kan een standpunt doen wijzigen, dat is juist de kern van de open uitwisseling in dit soort processen’, vindt ze. En Tax kan het weten: als wethouder in Venlo heeft ze talloze interactieve en co-creatieve beleidsprocessen gedaan.

Voor de leeuwen

Maar voor de Europese Unie is het nieuw en dat benadrukte Eurocommissaris Dubravka Šuica nog maar eens in het afgelopen najaar tegen Binnenlands Bestuur. De burgers hadden aanvankelijk goede gesprekken met experts om hen qua inhoud op een lijn te brengen. Maar toen de politici erbij kwamen, voelden nogal wat deelnemers zich voor de leeuwen gegooid. Er was toen geen agenda en dat zorgde voor veel onrust. ‘Dat was stuitend’, zegt Tax. Verhofstadt meldde toen al dat burgers volgens de planning in volgende sessies alle ruimte zouden krijgen en volgens Huub Verhoeven gaat het nu veel beter.

Wepke Kingma, de diplomaat die namens het kabinet het Nederlandse participatieproces, de Kijk op Europa, leidde, vindt dat het proces verbeterd is. De rol van burgers is nu steviger, bijvoorbeeld bij het bepalen van de agenda van meetings. ‘Ik maakte mee dat de burgers de agenda wilden omgooien en dat is gelijk gebeurd. Op dit moment is het nog een sneeuwstorm van allerlei ideeën, waarvan sommigen zullen smelten en van anderen een mooie sneeuwpop kan worden gemaakt’, zegt hij.

Kingma heeft het idee dat burgers vrijuit kunnen praten en niet dat er gestuurd wordt. Hij vindt het wel spannend om een ingewikkeld proces als Europese besluitvorming door diplomaten én de burger te laten uitvoeren. Dat burgers meer willen weten over hoe en waarom de instellingen van de EU dagelijks Europese wetgeving maken, is in zijn ogen al heel erg verfrissend. Voor hem is het belangrijk dat er informatie en dialoog is over de Europese Unie. ‘Of er dan andere participatie nodig zou zijn, dat zien we dan wel.’

Sturing

Eurocriticus Michiel Hoogeveen en afgevaardigde van JA21 heeft wel het idee dat er wordt gestuurd. JA21 zit in de conservatieve ECR groep in het Europees Parlement heeft net als de SGP – collega van JA21 in ECR – niet zoveel met het proces. Hoogeveen neemt deel aan de conferentie ‘uit respect voor de deelnemers’ en omdat hij vanuit ECR gevraagd is mee te doen. Hoogeveen: ‘Ik kan me niet van de indruk ontdoen dat er sprake is van enige sturing van de deelnemers van de burgerpanels. Om te beginnen bij de nationale burgerpanels, waarvan vele vertegenwoordigers Euro-federalistisch zijn. Daarnaast is er bij de mensen die horen tot het EU-burgerpanel een fenomeen waarbij deelnemers vooraf toch een gevoel hadden over de EU, bij de meesten positief, bij enkelen negatief. Maar ik vermoed dat de laatste groep zich minder snel akkoord zullen verklaren om deelnemer te zijn aan de Conferentie.’ Overigens vermoeden deelnemers dat hardcore tegenstanders zich niet genoodzaakt zullen zien om mee te doen en om er hele weekends in te steken.

Over de experts is Hoogeveen niet tevreden. ‘Ik herinner me een Italiaanse professor in het eerste burgerpanel, die begon te pleiten voor afschaffing van het vetorecht (in de Raad – ST) en dergelijke meer. Terwijl die man daar zit om vragen te beantwoorden, niet om politieke richting te geven.’ Vera Tax is veel positiever. De aanbevelingen in de groep klimaat kwamen volgens haar wel aardig overheen met de Green Dealvoorstellen van de Europese Commissie en het Europees Parlement, hoewel er zorgen zijn om de financiering. Meermaals zeiden burgers dat de EU best zelfverzekerder mag zijn op het wereldtoneel. Maar hoe de EU dat allemaal moet doen, is volgens haar nog niet besproken. Maar ze vindt het goed gaan. ‘Draagvlak voor de EU is nodig voor een goed democratisch proces’, meent zij. Dat het proces gaandeweg wordt vormgegeven hoeft geen probleem ze zijn, denkt ze. `We krijgen nieuwe wind in de zeilen en we zien wel waar we naartoe zeilen.’

Hoge verwachtingen

Voor Verhofstadt is de vervolgprocedure duidelijk. Er komen conclusies die gezamenlijk worden aangenomen, waarbij minstens de vier ‘pijlers’, burgers, lidstaten, Europees Parlement en Europese Commissie het erover eens moeten zijn. ‘Daarna zal opvolging en uitvoering verzekerd moeten worden. Dat zal uiteraard niet gemakkelijk zijn, maar de druk om tot resultaten te komen is zeer groot: ze zijn allemaal betrokken bij het hele proces, van concept en organisatie tot debatten tot conclusies, dus niemand kan beweren dat het ‘niet hun Conferentie is.’

Volgens Verhofstadt hebben de burgers hoge verwachtingen. Dat bleek bij de debatten in Straatsburg, eind januari, vindt hij. ‘Ze zijn zeer mondig in het verdedigen van hun aanbevelingen – AL hun aanbevelingen, dus zonder ‘cherry picking’. Dat is ook de logica van het voorzitterschap en de executive board van de conferentie: er moet een consensus worden gevonden over een breed hervormingsprogramma — daar raak je niet uit met symbolen of stokpaardjes. De komende weken en maanden zullen we zien hoe we tot een synthese geraken.’ Hoe de balans van de aanbevelingen precies wordt opgemaakt, is nog niet bekend. Het idee is dat later in de zomer het Franse EU-voorzitterschap met de lidstaten met conclusies komt.