Burgers kunnen het veel beter

Right to challenge moet groeispurt maken

‘Na de verkiezingen, toen de onderhandelingen voor nieuwe colleges nog volop aan de gang waren, zijn we platgebeld en platgemaild’, zegt Thijs Harmsen van het Netwerk Right to Challenge. ‘Veel gemeenten willen wat met het recht van burgers om taken van gemeenten over te nemen als ze denken dat ze dat slimmer, beter, goedkoper of anders kunnen doen. Voor diverse gemeenten hebben we een concepttekst gemaakt die zij in hun coalitieprogramma hebben opgenomen, zoals in Hilversum en Eersel.’

Het netwerk ondersteunt gemeenten bij het ‘inregelen’ (ook juridisch) van het Right to Challenge (R2C) en het inbedden ervan in de ambtelijke organisatie (zie kader volgende pagina). ‘Gemeenteraden kunnen het via een motie wel regelen dat het Right to Challenge wordt ingevoerd of het kan worden opgenomen in een collegeprogramma, maar dan ben je er nog niet. Je moet er echt mee aan de slag, je moet er als gemeente werk in steken. Ook moet je er actief mee naar buiten: laat weten aan je inwoners dat die mogelijkheid er is’, benadrukt Harmsen.

Angst ambtenaren
Katwijk is nog niet zo ver om er echt de boer mee op te gaan, maar dat gaat wel gebeuren, benadrukt wethouder Jacco Knape (SGP). Eerst moet het intern goed zijn geregeld, en daar is de gemeente nu druk mee bezig. ‘Als er zo’n initiatief komt, moeten de mensen niet van het kastje naar de muur worden gestuurd. Er moet iemand zijn die ziet en die zegt dat een idee dat binnenkomt onder een Right to Challenge valt’, aldus Knape.

Hij heeft inmiddels een aantal leerateliers van het Netwerk Right to Challenge gevolgd, waarbij gemeenten en bewonersinitiatieven met elkaar bespreken wat er gebeuren moet om het Right to Challenge in te voeren. ‘Als gemeente weten we nu nog niet zo goed hoe we met een Right to Challenge moeten omgaan. Dat was voor mijzelf de motivatie om aan een leeratelier deel te nemen. Om zo samen met andere gemeenten te kijken wat er bij komt kijken, wat het precies is en wat de voordelen voor de gemeente en voor de inwoners zijn. In die fase zitten we eigenlijk met elkaar. Burgers moeten duidelijk weten waar ze terecht kunnen en in de gemeente moet er een open houding komen om er echt serieus naar te kijken.’

‘De ambtelijke organisatie doet er goed aan open te staan voor initiatieven en er open en transparant mee omgaan’, stelt ook Harmsen. ‘Vaak is de angst van ambtenaren dat inwoners hun werk gaan overnemen.’ Gemeenten moeten daarnaast duidelijk vastleggen dat er de mogelijkheid is om de gemeente uit te dagen, en duidelijk aangeven hoe het proces van aanvraag tot beslissing loopt. ‘Gemeenten moeten het proces transparant en helder inrichten. Dan weten inwoners hoe ze een aanvraag moeten indienen en wat ze van de gemeente kunnen verwachten. Daar blijkt het nogal eens aan te schorten’, weet Harmsen.

Wormenhotel
In Katwijk is inmiddels een werkgroep gevormd, met medewerkers van verschillende afdelingen, om met elkaar te bespreken wat er nodig is om een Right to Challenge mogelijk te maken. Knape gaat niet over een nacht ijs. ‘Er komen veel juridische zaken bij kijken. Hoe leg je de afspraken vast die je maakt en zijn die wel toekomstbestendig. Als je die openbare ruimte overdraagt aan bewoners, wat gebeurt er dan als mensen bijvoorbeeld gaan verhuizen en hoe borg je de kwaliteit die je als gemeente wilt behouden.’

Groningen en Amsterdam zijn al wel uitgedaagd door inwoners. En dat ging niet altijd direct over rozen, zo blijkt uit de ervaringen van twee initiatiefnemers. ‘In Amsterdam wordt het afval slecht gescheiden en in Amsterdam Zuidoost nog slechter’, zegt Richard Severin, een van de initiatiefnemers van het Right to Challenge RecyQ. Hij wilde inwoners van Amsterdam Zuidoost stimuleren om dat beter te doen. ‘De gemeente zat er niet echt op te wachten. We hebben moeite moeten doen om het Right to Challenge te verwerven’, aldus Severin. Uiteindelijk is het wel gelukt en is het project zo succesvol dat het ook in Stadsdeel West zal worden opgezet. De initiatiefnemers daar zullen worden getraind door de initiatiefnemers van RecyQ.

Via diverse acties heeft hij Amsterdammers uit Zuidoost meer bewust gemaakt van de mogelijkheden om afval te scheiden, te recyclen en te composteren. Er is een pand ingericht waar mensen hun afgedankte spullen kunnen inleveren en er is een wormenhotel gerealiseerd, waar bewoners hun groente- en fruitafval naar toe kunnen brengen. Om mensen voor goed gedrag te belonen, is een app gelanceerd, waarin kan worden aangegeven hoeveel papier, glas en textiel niet zomaar in de prullenbak wordt gekieperd, maar netjes wordt ingeleverd. ‘Daarmee kunnen ze punten sparen, die in winkels in de buurt kunnen worden uitgegeven.’ Inmiddels wordt volgens Severin veel meer gescheiden ingezameld en kleding naar de kringloopwinkel gebracht, die ook een belangrijke sociale functie heeft.

‘Het is een lang traject bij de gemeente geweest’, blikt Severin terug. ‘We hebben uiteindelijk binnen de gemeente een enthousiaste ambtenaar gevonden die als breekijzer heeft gefunctioneerd. Dat heb je echt nodig.’ Het was voor Amsterdam de eerste Right tot Challenge, zo laat een woordvoerder van de gemeente weten. In het nieuwe coalitieakkoord krijgt Right to Challenge een centralere plek binnen het beleid van de gemeente. ‘Het nieuwe college hecht veel waarde aan participatie en democratisering en gaat hier veel aan doen.

Hoe dat er precies uitziet en binnen welke domeinen we Right to Challenge kunnen inzetten wordt nu uitgewerkt en besproken’, aldus de woordvoerder. Over RecyQ is de gemeente enthousiast. ‘We kijken hoe we zo goed mogelijk kunnen leren van de eerste fase. Hoe beoordeel je bijvoorbeeld een prestatie? Op welk moment neem je echt de rol van de overheid over en op welke schaal? Wat zijn de wensen en aanpassingen die moeten worden gemaakt?’

Oud schoolpand
In Groningen stond Haaije Koenders aan de wieg van twee Right to Challenges. In 2016 daagde hij de gemeente uit met het plan om een ondernemersplatform te realiseren. In een oud schoolpand, in handen van het wijkbedrijf Selwerd, wilde hij een soort seats to meet realiseren, maar dan specifiek voor startende ondernemers die vanuit de bijstand een nieuw (ondernemers) bestaan wilden opbouwen. Hij wilde hun een plek bieden waar ze kunnen werken, vergaderen en overleggen. ‘Dat kan kosteloos, maar dan moeten ze er wat voor de wijk voor terugdoen. Mensen die dat niet willen, moeten voor de ruimtes betalen.’

Het ondernemersplatform is ook bedoeld om een netwerk op te zetten voor ondernemers in de wijk. ‘Om van elkaar kennis en kunde gebruik te maken, maar ook om samen sterk te staan bij het binnenhalen van opdrachten.’ Het was even schrikken op het gemeentehuis in Groningen toen Koenders met zijn plan kwam, want het paste niet direct binnen een specifieke afdeling. ‘Uiteindelijk heb ik een presentatie gegeven aan ambtenaren van verschillende afdelingen.’ Dat is gelukt mede dankzij – daar hebben we hem weer – een enthousiaste ambtenaar. ‘Ik was een van de eersten met een Right to Challenge voor de gemeente Groningen. Het was voor iedereen wennen. Ze waren wel enthousiast en ik heb een budget gekregen.’ Uit dat budget mocht hij een vergoeding voor een deel van zijn uren betalen. Daarnaast was er budget om het project op te starten.

Lage drempel
Koenders kreeg budget voor een jaar. ‘Het ondernemersplatform staat nu en is onderdeel van het wijkbedrijf geworden.’ Vanuit dat wijkbedrijf is Groningen opnieuw ‘uitgedaagd’ op arbeidsparticipatie. ‘Mensen die graag aan het werk willen, maar waarbij het niet lukt om bij een reguliere werkgever aan de bak te komen, kunnen via ons klussen uitvoeren. Daarvoor worden ze betaald.’ Bij een woningcorporatie of bij aannemers die een paar extra handjes goed kunnen gebruiken. ‘Als ze eenmaal aan het werk zijn, kijken we hoe we ze aan het werk kunnen houden, met het uiteindelijke doel dat ze kunnen uitstromen naar een reguliere werkgever.’

Dat is bij een aantal ook gelukt. Om meer klussen binnen te halen en zo meer mensen voor meer uren per week aan de slag te krijgen en te houden, wilde het wijkbedrijf de formule naar een aantal andere wijken uitrollen. Daartoe werd een tweede Right to Challenge ingediend. En gehonoreerd.

Geduld hebben is een van de tips die Severin en Koenders aan mede-uitdagers willen meegeven. Het blijkt makkelijker te zijn om een plan gehonoreerd te krijgen als het voorziet in een bepaalde behoefte. Of als het aansluit bij bestaand beleid. ‘Probeer je concept te vertalen naar de ambities van de gemeente’, tipt Severin. Koenders heeft ook tips voor gemeenten. ‘Ik zou gemeenten willen oproepen om de drempel zo laag mogelijk te maken. Laat bewoners ook weten dat er iets te halen valt. Gemeenten stellen vaak een Right to Challenge open, zetten het op een website en dat is het dan.
Je moet er mee naar de bewoners toe. Het is een nieuw concept, je moet het echt wel een beetje promoten. Het moet voor inwoners ook duidelijk zijn wat het inhoudt en dat er wat te halen valt’, aldus Koenders. ‘Gemeenten moeten ermee leren omgaan dat inwoners net even op een andere manier aankijken tegen dingen, de zaken net even anders inrichten’, voegt Harmsen daaraan toe. Burgers denken niet in geldpotjes en afdelingen, ze willen gewoon iets voor elkaar krijgen, wil Harmsen maar zeggen.

Wettelijke regeling:
Minister Ollongren (BZK) laat onderzoeken of een wettelijke regeling voor Right to Challenge wenselijk is. Uit een inmiddels gepubliceerde voorstudie van de Universiteit Leiden blijkt dat dit niet voor de hand ligt. Op basis van die voorstudie schrijft ze in een brief aan de Kamer dat het vooralsnog niet haar intentie is een voorstel voor een landelijke wettelijke regeling van bewonersrechten aan de Kamer voor te leggen. In maart moet het definitieve onderzoek van de Universiteit Leiden zijn afgerond. Op basis daarvan zal Ollongren voorstellen doen.

Netwerk R2C
Het Netwerk Right to Challenge (R2C) ondersteunt gemeenten met kennisoverdracht, bijeenkomsten en Leerateliers R2C (voor ambtenaren en bestuurders). Het netwerk werkt samen met de VNG en het ministerie van Binnenlandse Zaken. Daarnaast helpt het netwerk bewoners met het aanvragen van challenges. Het netwerk ontwikkelt kennis over hoe R2C in de praktijk werkt en wisselt deze kennis uit. Meer informatie: www.righttochallenge.nl