‘De nieuwe wind beviel me niet’

Eduard van Zuijlen stapte vorige week op als burgemeester van Menterwolde. De bestuursstijl in de Groningse gemeente was de zijne niet meer. ‘Ik merk dat nu vooral het partij- of dorpsbelang voorop staat.’

Menterwolde vreet burgemeesters. In 2003 stapte PvdA-burgemeester Meia Lantinga op, toen bleek dat haar eigen partij genoeg van haar had. Opvolger Fijke Liemburg poetste twee jaar later ook de plaat. Sleutelfiguren in het gemeentehuis in Muntendam hadden hem het werk ‘onmogelijk’ gemaakt. De burgemeester van Pekela nam anderhalf jaar lang de honneurs waar in Menterwolde, waarna GroenLinkser Eduard van Zuijlen het mocht proberen. ‘De toenmalige commissaris van de koningin Hans Alders zei: “Eduard, misschien dat jij daar wat rationaliteit kunt brengen.” Aan die kluif heb ik acht jaar lang met plezier gewerkt; pas de laatste maanden werd het een kwestie van volhouden’, zegt Van Zuijlen, een paar dagen na zijn afscheid in dorpshuis De Menterne in Muntendam.

Eduard van Zuijlen (53) mag de ambtsketen langer hebben gedragen dan zijn voorgangers, uiteindelijk vertrekt ook hij vanwege de bestuurscultuur in Muntendam. ‘Er waaide sinds de verkiezingen van vorig jaar een nieuwe wind in het college en in de raad, en die wind beviel mij niet’, zegt Van Zuijlen in het Newscafé in de grote stad Groningen. De fractie van coalitiepartij SP en de leden van Kritisch Menterwolde ontbraken op de afscheidsreceptie. Ze hadden hun weerzin tegen de receptie een paar dagen eerder al luid en duidelijk aan de grote klok gehangen. Eduard van Zuijlen: ‘Ik vind dat de volledige raad aanwezig behoort te zijn bij de afscheidsreceptie van een burgemeester. Dat was niet zo. Ik schreef in mijn afscheidsbrief dat er fundamentele verschillen van inzicht bestaan over hoe je een gemeente moet besturen. Omgangsvormen maken daar deel van uit.’

Willekeur
De sandwich carpaccio is nog niet gearriveerd, of de bestuurlijke ellende van Menterwolde ligt al op tafel. Misère, die eind vorig jaar akelig duidelijk werd toen de burgemeester keihard met zijn gemeenteraad botste. ‘Wat er toen gebeurde, is tekenend voor de politieke mores in Menterwolde.’ De gemeenteraad stond erop dat de gemeente een aantal tijdelijke medewerkers van het Sw-bedrijf Wedeka een vast contract zou geven. Van Zuijlen: ‘Menterwolde heeft grote financiële problemen. De raad heeft voor het eerst een begroting met een enorm tekort vastgesteld. Dat is gezien de problemen in deze regio overigens helemaal geen schande. Werd Menterwolde maar artikel 12 gemeente…

Een maand later komt een motie uit de lucht vallen waarin veertien mensen hun leven lang een baan krijgen bij de sociale werkvoorziening. Ik gun die mensen het beste, maar als je het ene moment muziekleraren en peuterspeelzaalmedewerkers ontslaat en een maand later, buiten de begroting om, zomaar veertien mensen voor de rest van hun leven een vaste baan geeft, dan noem ik dat willekeur. Geen brede afweging, ambtelijke adviezen genegeerd en in totaal een extra kostenpost van 1,7 miljoen euro voor een noodlijdende gemeente.’

Tijdens het raadsdebat over de vaste banen bij de sociale werkvoorziening houdt de burgemeester zijn kruit droog, maar de volgende dag schrijft Van Zuijlen een brief aan de gemeenteraad, waarin hij zegt in het college tegen uitvoering van de motie te zullen stemmen. ‘Want zo kun je een gemeente niet fatsoenlijk besturen’, herhaalt hij in het Newscafé. ‘Ik heb het laten gaan in de raad. De wethouders moeten hun werk doen. Maar dat gebeurde dus niet.’ Er steekt een storm van verontwaardiging op in Menterwolde. ‘Uiteindelijk bepaalt een democratische meerderheid wat er gaat gebeuren. Dat heeft hij dan gewoon te respecteren’, aldus de gepikeerde SP-aanvoerder Vincent Buffinga. De gemeente raad staat op zijn ponteneur en neemt in december een motie van treurnis aan tegen de burgemeester ‘wegens onhandig optreden en twijfel aan de deskundigheid van de raad’.

De motie van treurnis veranderde niets aan mijn houding. De raad is de baas, maar de burgemeester is geen knecht en heeft zijn eigen verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van de besluitvorming’, zegt Eduard van Zuijlen. ‘Ik hoopte dat men mijn kritiek beter zou begrijpen als de kruitdampen na de Kerst zouden zijn opgetrokken. Maar dat gebeurde niet. En ik bemerkte ook in het college bij enkelen een toenemende heimwee naar de tijd van ritselen en regelen.’

Tragedie
Het was wachten op het slotstuk van de Groningse tragedie. Dat kwam op 24 maart. Van Zuijlen: ‘Het college nam twee financieel zeer verstrekkende besluiten. Eén over de sociale werkvoorziening en één over nog weer eens tonnen aan extra uitgaven. Beide buiten de begroting om. Deze besluiten waren voor mij echt onverteerbaar. Letterlijk. Ik kwam misselijk uit de vergadering.’ Een dag later diende Van Zuijlen zijn ontslag in. ‘Tekenen bij het kruisje als er onverantwoorde besluiten worden genomen past niet bij een professionele bestuurder.’

Dat het zeker niet altijd water en vuur was in Muntendam, schetste oud VVD-fractievoorzitter Marc Hesp bij Van Zuijlens afscheid in dorpshuis De Menterne. ‘Jouw deur stond altijd open voor raadsleden. Je behandelde mensen van de coalitie en oppositie gelijk.’ Klopt, zegt Van Zuijlen. ‘Ik heb jarenlang met veel plezier het burgemeesterswerk gedaan.’ De tijden veranderden met de gemeenteraadsverkiezingen van 2014. Het kersverse Menterwolde Gewoon – een afsplitsing van de eens zo oppermachtige PvdA – werd met vier zetels de grootste partij. Een deel van de oppositie wilde geen stap meer in Van Zuijlens kamer zetten.

Maar ook coalitiepartijen SP en Menterwolde Gewoon zagen niets in zijn vermaningen. ‘Voor tachtig procent was het uiteindelijk het ambtelijk apparaat en de burgemeester versus de raad en de wethouders. Tachtig procent, want zowel in de raad als in het college zitten gelukkig partijen, vooral VVD en CDA, die het zorgvuldig willen doen.’

Angstcultuur
Wat was er gebeurd in Menterwolde? ‘Iedere gemeente heeft wel een paar mensen in de politiek die het anders doen’, reageert de oud-burgemeester. ‘Maar Menterwolde heeft er daar een paar te veel van. In Kritisch Menterwolde zit bij elkaar een halve eeuw politieke ervaring. De twee raadsleden, beiden oud-wethouder, bepalen niet altijd op een positieve manier het nieuws en nemen dan andere partijen op sleeptouw.’ Van Zuijlen doelt onder meer op een lopend onderzoek naar de vermeende angstcultuur in het gemeentehuis.

Hij zegt: ‘De gemeentesecretaris zou zich volgens Kritisch Menterwolde intimiderend gedragen. Zelfs de ondernemingsraad noemt dat onzin. Er was in het verleden zeker wel iets aan de hand, maar daar is, zoals de ondernemingsraad zegt, ‘door de werkgever adequaat op gereageerd’. En dat ging niet over de secretaris. Het is ook wel bijzonder dat iemand die als wethouder heeft ingestemd met alle organisatieveranderingen, nu als raadslid een onderzoek wil naar de angstcultuur.’

Intimidatie heeft hij niet ervaren, wel dat het algemeen belang er lang niet altijd voorrang krijgt. ‘In de politiek spelen altijd het algemeen belang, het partij- en clubbelang en het eigenbelang een rol. Als het erop aankomt, behoort het algemeen belang voor te gaan. In de vorige raadsperiode was dat, ondanks draconische bezuinigingen, ook in Menterwolde zo.

Oppositie en coalitie namen samen pijnlijke beslissingen. Daarna ga je uit elkaar en vertelt iedereen zijn eigen verhaal. Ik merk in deze raadsperiode dat vooral het club- of dorpsbelang voorop staat. Menterwolde, een gemeente met 12,5 duizend inwoners, heeft maar liefst drie zwembaden. Drie jaar geleden is er één overgebleven in de begroting, maar ieder jaar krijgen die andere twee baden ondanks een enorm begrotingstekort incidenteel geld. Dat is Menterwolde.’

Er hangt in de Menterwolmer politiek volgens hem weer een sfeer van: dat regelen we even. ‘Dat is de andere wind waarover ik het had in mijn afscheidsbrief. Terug naar de oude tijden van ondoorzichtigheid. Ik zal een voorbeeld geven van hoe het bij mijn komst in 2007 toeging. Thuis heb ik een afwijzing van een vergunningaanvraag, ondertekend door een wethouder. Toen de betrokken burger mij die brief gaf, ben ik gaan navragen in het gemeentehuis wie die vergunningaanvraag kende. Niemand. De wethouder had hem uit de postmap gehaald en er zelf een regeltje ondergezet. De aanvraag was niet ingeboekt, de ambtenaren hadden hem nooit gezien, de uitgaande brief was nooit geregistreerd.  Het is een extreem voorbeeld, maar er werd heel wat af gerommeld. Daar hebben we de laatste jaren een einde aan gemaakt.’

Schenden integriteitscode
Investeringen in een onafhankelijke en professionele ambtelijke organisatie, scholing, nieuwe mensen en samenwerking met buurgemeenten volgden. ‘Allemaal gesteund door de politiek’, zegt Van Zuijlen. Om te vervolgen: ‘Maar kijk je naar de politiek van het laatste jaar, dan zie je dat de genoemde oud-wethouder nu weer voor Kritisch Menterwolde in de raad zit. De vorige raad vond dat hij met zijn talloze nevenfuncties de integriteitscode van de gemeente overtreedt. Hij heeft zich er niets van aangetrokken. Deze mijnheer is bijvoorbeeld voorzitter van de stichting die eigenaar is van een dorpshuis. De gemeente wil dit dorpshuis samen met de schoolgebouwen transformeren tot een multifunctioneel centrum. Moet je als B&W of ambtenaar met een raadslid onderhandelen over de overdracht van een dorpshuis. Hetzelfde raadslid dat vervolgens een oordeel moet vellen over de wijze waarop het college een multifunctioneel centrum tot stand brengt. Dat kan toch niet?’

Van Zuijlen liep in Menterwolde tegen het probleem op dat de burgemeester steeds vaker verantwoordelijk wordt gemaakt voor de integriteit en de zorgvuldigheid van het openbaar bestuur, maar dat hij ‘nul instrumenten’ heeft om die zorgplicht handen en voeten te geven. Van Zuijlen zegt: ‘Iedere gemeente dient een integriteitscode te hebben, maar iedereen kan die code ongestraft schenden. Een raadslid kan alleen uit de gemeenteraad worden gezet als hij artikel 15 van de Gemeentewet overtreedt. Zeg maar handelen met de gemeente. Voor de rest is het vrij spel en staan gemeenteraad en burgemeester als het erop aankomt machteloos. Hetzelfde geldt voor de zorgvuldigheid van het besluitvormingsproces. Als je per se een benoemde burgemeester wilt, dan moet je hem de instrumenten geven om zijn onafhankelijke positie waar te maken.

De wetgever zou bijvoorbeeld moeten omschrijven onder welke omstandigheden mensen die betrokken zijn bij het politieke bestuur of de ambtelijke organisatie bij integriteitsschendingen gedwongen kunnen worden om te vertrekken.’ Met Van Zuijlens vertrek is een einde gekomen aan het tijdperk van de benoemde burgemeester in Menterwolde. De Drentse gedeputeerde Rein Munniksma (PvdA) mag de gemeente als waarnemer naar een fusie met Hoogezand-Sappemeer en Slochteren chaperonneren. ‘Daarvoor heeft Menterwolde gekozen, en terecht’, zegt Van Zuijlen, die morgen een kopje koffie drinkt met zijn opvolger. Daarna is het even op adem komen. De SP in Menterwolde vindt het een schande dat de oud-burgemeester gebruik maakt van zijn wachtgeldregeling. ‘Ze kunnen gerust zijn: stil zitten is niets voor mij. Ik weet niet of ik verder wil in het bestuur of terug ga naar het organisatie advieswerk.’

CV
Eduard van Zuijlen werd op 6 januari 1962 geboren in Rotterdam. Hij studeerde monetaire economie aan de Erasmus Universiteit en theologie en filosofie in Utrecht. Van Zuijlen gaf les op een middelbare school en op het hbo. Hij stapte over naar het kerkelijk sociaal werk en werd later organisatieadviseur.

Van Zuijlen was van 2003 tot 2007 lid van Provinciale Staten in Groningen. Hij was van januari 2007 tot april 2015 burgemeester van Menterwolde. Van oktober 2012 tot maart 2013 stelde hij na het aftreden van Jolande Sap als interim-voorzitter orde op zaken bij de landelijke partij van GroenLinks. Hij is door GroenLinks gevraagd om de kandidatencommissie voor de Tweede Kamerverkiezingen voor te zitten.