Beschouw de burger als volwaardige gesprekspartner

Naast de technische en financiële kant van de energietransitie (en de noodzakelijke regelgeving), zit er ook een grote maatschappelijke kant aan. Niet eentje die je kunt managen, maar één waar je je wel als overheid toe zult moeten verhouden

De overheid maakt zich zowel lokaal als landelijk sterk voor het verduurzamen van de samenleving. Zo bestaat er inmiddels een klimaatwet en een klimaatakkoord. Gemeenteraden in Amsterdam, Haarlem, Rotterdam en Utrecht riepen de klimaatnoodtoestand uit. Met grote potten geld en torenhoge ambities jaagt de overheid de verduurzaming van de samenleving aan.  Maar een succesvolle transformatie naar een duurzame samenleving is meer dan alleen wetgeving of geld. Hoe betrek je burgers actief in het gesprek over verduurzaming?

De uitdagingen zijn meervoudig. De energiehuishouding moet op de schop, de gebouwde omgeving moet grondig worden verbouwd, er is hoge concurrentie van functies in de schaarse ruimte boven en onder de grond, arbeidsmarkten veranderen en er is een hoog tekort aan juist geschoolde mensen. We kunnen nog wel even doorgaan op dat lijstje. De conclusie is dat we in een transitie zitten en transities zijn grillig en komen met veel onzekerheden.

Binnen de context van die transitie heeft de overheid een rol. Eéntje uit het verleden die de overheid goed kent, die van wetgever, handhaver en belastinginner. Bovendien kent de overheid veel mogelijkheden om met subsidies en financiële prikkels bewegingen in de samenleving te stimuleren of af te remmen. Maar welke rol vraagt de transitie naar een duurzame samenleving van de overheid?

In 2017 vonden we in onderzoek handvatten over de rol van de overheid in de vier verschillende fasen van een duurzame markttransformatie. Dat zijn de fasen ‘inception’, ‘first movers’, ‘critical mass’ en ‘institutionalization’. Dat de rol van de overheid in iedere fase verschilt zal niet verbazen. Niet alleen de rollen die de overheid zichzelf toebedeeld blijken bepalend zijn, maar net zo bepalend zijn het hebben van een langetermijnvisie (en daaraan vasthouden), het geven van ruimte (niet alleen in pilots) en een standvastig bewindspersoon.

Dit zijn de rollen van de overheid in de markt. Bovendien blijkt de afgelopen jaren dat ook de rol van de overheid in de maatschappij bepalend is voor het slagen van de duurzame transitie. Uitdagingen liggen daar uiteraard op het menselijke vlak. Accepteren mensen de veranderingen in hun leefomgeving? Worden ze onzeker van de veranderingen in de maatschappij? Wat betekent het voor mensen op het gebied van studie, werk, wonen, financiële stabiliteit, voedsel, consumptie en reizen? Hoeveel grip hebben mensen eigenlijk nog op hun eigen leven in deze transitie?

Vanuit de maatschappij klinkt steeds vaker en luider de roep om burgerberaden. Een middel om inwoners veel eerder en veel beter te betrekken bij het maken van de keuzes in deze transitie. De gemeente Amsterdam heeft inmiddels laten zien dat het kan leiden tot extra kansen en mogelijkheden op technisch vlak voor de energietransitie. Waarschijnlijk nog interessanter zijn de randvoorwaardelijke oplossingen waar inwoners zelf mee komen. Die gaan over begrip, eigenaarschap, betaalbaarheid, collectiviteit en keuzevrijheid. Daarnaast is er veel onbegrip over het waarom van de keuzes die worden gemaakt.

Kwalitatieve, actuele en ontsloten data en het laten zien welke keuzes tot welke uitkomsten kunnen leiden, zal de overheid helpen in het gesprek met haar inwoners. Andersom is het ook noodzakelijk voor de inwoners om het juiste gesprek te kunnen voeren met de overheid. Mede-eigenaarschap van probleem en oplossing door de inwoners leidt – zo laten de burgerberaden in de wereld zien – tot meer begrip. Begrip over de complexiteit van het vraagstuk, begrip voor de gekozen oplossingen en begrip voor de consequenties van de uitvoering. Het is niet het gouden ei, maar wel de beste start van het maatschappelijk gesprek.

De afgelopen jaren hebben laten zien dat we naast de technische component van de transitie, de financiële kant en de noodzakelijke regelgeving er een net zo grote maatschappelijke kant zit aan de transitie. Niet eentje die je kunt managen, maar één waar je je als overheid toe zult moeten verhouden. De overheid die naast haar inwoners staat en met ze in gesprek gaat over de manier waarop we samen kunnen navigeren door de transitie en alle onzekerheden die daarbij komen. Daarvoor dient de overheid te leren vertrouwen op haar inwoners, haar eigen rol opnieuw uit te vinden en te zorgen dat inwoners over toegang tot alle data beschikken zodat ze een volwaardige gesprekspartner kunnen zijn.

Tom van den Nieuwenhuijzen, director Sustainability Public, Capgemini Invent 
André Nijhof, professor Sustainable Business and Stewardship, Nyenrode Business University