Autonomie in verbondenheid

Waar komt het onbehagen van het individu in onze samenleving vandaan en wat zijn de voorwaarden voor een mogelijke verzoening met de maatschappij?

Oplossing gezocht voor vervreemding

Deze intrigerende vragen stelt de Vlaamse psychoanalyticus Paul Verhaeghe zich in zijn nieuwste boek Onbehagen. Zijn boek verdient het om in een bredere kring dan psychologen en psychiaters gelezen te worden. Verhaeghe slaat meermaals de spijker op de kop. Hij schrijft mooi en vlot, maar soms is zijn betoog wat kort door de bocht. 

Verhaeghe neemt als uitgangspunt dat de verhoudingen tussen mensen van nature zowel een verlangen naar autonomie bevatten als een behoefte aan verbondenheid met anderen, waarbij de maatschappij bepaalt welke van de twee het overwicht krijgt. De verhouding tussen individu en samenleving veranderde vanaf 1980 drastisch. De toegenomen en ongeremde vrijheid voor individuen heeft gezorgd voor een grenzeloos consumeren en produceren, met de illusie dat iedereen zijn zin mag doen. Het oprukken van de neoliberale samenleving leverde marktwerking en een toenemende sociaaleconomische ongelijkheid op. Er is daardoor een grote transformatie gekomen in onze relatie met anderen en daarmee ook in onze identiteit. 

De individualiseringsgolf leidde tot een verlies aan verbondenheid met de ander en zelfs tot eenzaamheid. We zijn vervreemd van ons lijf, van onszelf en van de ander. 

Tegenwoordig leven we in de illusie, aldus Verhaeghe, dat we autonome en unieke individuen zijn met een eigen persoonlijkheid, onafhankelijk van en eventueel in oppositie met de maatschappij. De praktijk is er eerder een van een pseudoautonomie. Verder heeft onze vereconomiseerde maatschappij tot een groot onbehagen geleid. ‘Het onbehagen dat ooit het resultaat was van het normale spanningsveld tussen mensen onderling en tussen burger en maatschappij, is nu het gevolg van een polarisatie tussen boze en angstige individuen.’ Een stijgend aantal ontremde en vervreemde individuen dat de ratrace niet kan bijbenen, valt tijdelijk of helemaal uit. Hun problemen worden geïndividualiseerd en gemedicaliseerd. 

De oplossing die Verhaeghe aandraagt voor het onbehagen, klinkt wat ouderwets en wollig, maar is daarom niet minder krachtig: autonomie in verbondenheid. Het individu dat vervreemd is geraakt van de samenleving, moet zich weer met de samenleving kunnen verzoenen. Burgers moeten over de nodige zelfreflectie en zelfkennis beschikken. 

Dat zal niet gemakkelijk zijn, omdat bij de meeste burgers deze elementen volgens Verhaeghe ontbreken. De maatschappij moet op haar beurt de burgers weer een thuis bieden, iets dat het thans ondanks alle materiële overvloed niet biedt. Het betoog van Verhaeghe heeft daarmee iets van een open einde. Verhaeghe geeft op hoofdlijnen een richting waarlangs sectoren als de zorg, het onderwijs en de arbeidsorganisatie kunnen veranderen.