'Ambtenaar van de toekomst heeft geen schijn van kans'

Op de tekentafel is de ambtenaar van de toekomst al klaar. Vorige week presenteerde het ministerie van Binnenlandse Zaken een profiel van de nieuwe overheidsdienaar. Tijdens een door het ministerie georganiseerde werkconferentie werd deze nieuweling tegen het licht gehouden. De toekomstige ambtenaar is ouder, steeds vrouwelijker en ook steeds vaker allochtoon. In 2011 moet 30 procent van de nieuwe instroom in topfuncties en de helft van de overige functielagen binnen de publieke sector uit vrouwen bestaan. Het aandeel van de allochtonen in het personeelsbestand van de publieke sector is in 2011 met 50 procent toegenomen ten opzichte van 2007.

Behalve fysieke kenmerken zijn ook de voorkeuren van de ambtenaar nieuwe snit in kaart gebracht. Werken in deeltijd, zelfstandig werken, inhoudelijk interessant werk en een mooie loopbaan zijn belangrijke eisen van de toekomstige ambtenaren. Veranderingen van omgeving en dossiers moeten mogelijk zijn. De werkomgeving moet ook nog eens professioneel zijn. Dat wil zeggen: communicatief ingesteld, multimediaal, resultaatgericht en met ruim baan voor allerlei creatieve ideeën.

Achter dit futuristische profiel schuilt de vraag hoe deze nieuwe ambtenaar gelokt moet worden. Dit vraagstuk is ingegeven door het dreigende tekort aan ambtenaren. Alleen al het rijk heeft jaarlijks negenduizend vacatures. Zelfs na aftrek van de twaalfduizend arbeidsplaatsen die deze kabinetsperiode worden geschrapt bij de ministeries, is er een netto vraag van zesduizend ambtenaren, vijfhonderd per maand.

'Het is nuttig te weten in hoeverre de capaciteiten en wensen van toekomstige ambtenaren blijven aansluiten op de veranderde behoeften binnen de overheid', zo motiveert onderzoeksbureau Research voor Beleid de constructie van de nieuwe ambtenaar.

Het is niet de eerste keer dat een ambtenaar van de toekomst wordt geïntroduceerd. Sinds 2004 zijn er verschillende gepresenteerd. Vier jaar geleden omschreef het interdepartementale Expertisebureau voor Innovatieve Beleidsvorming XPIN de nieuwe ambtenaar als iemand die verantwoordelijkheid neemt en die lef heeft. Een jaar later schetste voorzitter Rachid Guernaoui van het ambtenarennetwerk Futur de nieuwe ambtenaar als progressief, zelfbewust en zichtbaar. Zijn opvolger, Joost Koomen, had vorig jaar een ander soort nieuwe ambtenaar op het oog: ongeduldig, kritisch, veeleisend en soms lastig.

Twijfel

In academische kringen betwijfelt men of die nieuwe ambtenaar er echt zal komen. 'Er is geen sprake van een heel nieuwe ambtenaar', aldus Bram Steijn, hoogleraar HRM in de publieke sector aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. 'Daar geloof ik niet in. Veel van de oude kwalificaties als integriteit en neutraliteit golden vroeger en gelden nu nog. Zij zullen ook in de toekomst gelden. Er zullen misschien een paar kwalificaties bijkomen omdat de maatschappelijke werkelijkheid verandert.'

Joep Bolweg, hoogleraar Mens, Arbeid en Organisatie aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, wordt evenmin warm van de nieuwe ambtenaar. Reeds in 1994 schreef hij een boek met de titel De nieuwe werknemer. Ook toen al waren er volop speculaties over de sterk gewijzigde profielen van de nieuwe medewerker. 'Discussies over een nieuw type ambtenaar zijn vooral academische projectie', zegt Bolweg. 'De mensen die hierover praten zijn allemaal hoog opgeleid en vrijgevochten. Ze projecteren allerlei maatschappelijke ontwikkelingen op die nieuwe ambtenaar. In werkelijkheid doen veel ambtenaren routineachtige taken, die moeten helemaal niet voldoen aan allerlei nieuwe competenties. De meeste ambtenaren moeten gewoon wetten en regels volgen. Veel van dat werk is routinematig en daaraan verandert niet veel.'

Job Hoogendoorn, hoofddocent HRM aan de Rotterdam School of Management, is zelfs somber gestemd over de nieuwe ambtenaar. Die heeft geen schijn van kans, zo analyseert hij. Nog altijd zit de ambtenaar vastgebakken aan de publieke sector met een gemiddelde diensttijd van elf tot dertien jaar. 'De anciënniteit daalt niet wezenlijk, de scholingsgraad en mondigheid nemen daarentegen toe, net als overal trouwens.

Tegelijkertijd neemt de complexiteit van het werk sterk toe. Het moet productiever, er wordt meer "gebenchmarkt", marktconforme prestaties doen hun intrede en er wordt scherper beoordeeld op kwaliteit. Maar als ambtenaar werk je in een omgeving waar democratie een grote rol speelt en waar veel partijen jouw functioneren beïnvloeden. Daarom krijg je altijd kriskras beleid bij de overheid en krijg je nooit optimale prestaties. Tel daar nog eens de veelheid aan reorganisaties in het publieke veld bij op, en je snapt dat de prestaties op korte termijn daaronder lijden.'

Niet realistisch

Hoogendoorn voorziet dan ook dat de ambtenaar een ouderwetse cynicus zal zijn. 'Eentje die ongevoelig moet zijn voor stress en die zich niet opwindt over al die reorganisaties die wel weer overwaaien. Maar daardoor neemt ook de kans toe op verzuring en cynisme. De reorganisaties mogen dan nieuw zijn, de reacties zijn van alle tijden. Dan kun je wel allemaal nieuwe eisen gaan stellen aan ambtenaren, maar het is de vraag of die realistisch zijn.'