Als angst regeert

Recent las ik in NRC een bewerking van de Binnenhoflezing van Chris van Dam – oud Tweede Kamerlid en ex-voorzitter van de parlementaire ondervragingscommissie kinderopvangtoeslag. Hij heeft in deze prestigieuze lezing – die ik later in de volledige versie ben gaan bekijken – tot verschillende dingen opgeroepen. Maar vooral zijn oproep ‘ambtenaren moeten ook onwelgevallige adviezen kunnen geven’ is bij mij blijven hangen. Ben het hier namelijk hélemaal mee eens, terwijl ik er tegelijk een enorme klem bij voel. Want, laten we eens even inzoomen op een paar dingen die zijn gepasseerd op het gebied van ‘onwelgevallige adviezen’.

Dit begint volgens mij juist bij diezelfde kinderopvangtoeslag-affaire. In zijn boek ‘Zo hadden we het niet bedoeld’ beschrijft onderzoeksjournalist Jesse Frederik de start van wat later deze affaire werd. En dit begon in de Tweede Kamer met een heftige roep om veel strengere regels rondom kinderopvangtoeslag, vanwege de zogenaamde Bulgarenfraude. Er zijn destijds wel degelijk ambtenaren geweest die hebben gewezen op de ongekende hardheid van de aangescherpte regels die toen zijn voorgesteld en later in de Tweede Kamer zijn goedgekeurd. En als we dan kijken naar de berichtgeving van de afgelopen jaren over ambtenaren in relatie tot deze affaire, dan zitten we helemaal aan de andere kant van dit spectrum. Dan gaat het alleen nog maar over ‘zoektochten naar individuele ambtenaren’, over aangiftes doen tegen betrokken ambtenaren, over vraagtekens die gesteld kunnen worden bij hun immuniteit etc. En niet alleen de media stoken dit vuurtje soms hoog op – enkele Kamerleden schromen niet om er (in meer bedekte termen) aan mee te doen.

En wat te denken van de meest recente kwestie? De vier medewerkers die zich bij de hoogste ambtenaar van Binnenlandse Zaken hebben gemeld omdat zij zich geïntimideerd voelen. Er was hen – volgens eigen zeggen – te verstaan gegeven dat ze hun kritiek op de Omgevingswet maar beter voor zich konden houden. Uiteraard zal deze zaak de komende tijd nader moeten worden onderzocht. Maar het sluit aardig aan bij actuele uitkomsten van een I&O Research-onderzoek naar ‘morele vragen van rijksambtenaren’. Een in het oog springende passage uit dit rapport vertelt ons het volgende. Respondenten zien dat onder politieke druk keuzes worden gemaakt. ‘Het gaat vaak om politieke keuzes die eerder op beeldvorming zijn gericht dan op structurele oplossingen’, schrijft een beleidsontwikkelaar. Veel respondenten erkennen dat politieke keuzes soms gemaakt moeten worden. ‘Maar’, zegt een ministerieel ambtenaar,

Ik verbaas me er altijd over dat er heel veel beslissingen op basis van gevoelens en sentimenten worden gemaakt. Zeker in zo'n politieke omgeving als dit. Druk vanuit de media en vanuit de politiek spelen een grote rol.

In het rapport ‘Klem tussen balie & beleid’ van februari 2021 – op verzoek van de Tweede Kamer zelf opgesteld – komt bovendien naar voren dat er sprake is van een ‘incidenten-regel-reflex’. Dat de focus op incidenten bij de politiek en in de media kan leiden tot een defensieve houding bij uitvoeringsorganisaties, waardoor zij huiverig zijn om mogelijke problemen tijdig aan te kaarten of om onrealistische verwachtingen tegen te spreken. En ook in dit rapport volgen er diverse aanbevelingen over herstel van vertrouwen dat hard nodig is in alle lagen van het politiek bestuurlijke landschap. Daar slaan we de spijker precies op z’n kop! De klem die ik bij Van Dam’s oproep voel, zit ‘m in het gemak waarmee hij zich alleen tot ambtenaren lijkt te richten. Een beroepsgroep die de afgelopen jaren veel redenen had om zich niet vertrouwd en zelfs onveilig te voelen. Niet alleen ten opzichte van de buitenwereld maar ook ten opzichte van de eigen binnenwereld.

Om vrijuit te kunnen spreken is een psychologisch veilige context nodig. Een omgeving die meer zekerheid geeft over hoe interacties – zowel positief als negatief – zullen verlopen. Een omgeving die het hoofd koel houdt bij incidenten, mediahypes en collectieve verontwaardiging. Waar een open, kritische en constructieve houding gaat helpen om vóórbij de problemen te komen. Misschien gebruikt Van Dam daarom het woordje kunnen in zijn oproep. Als een subtiel signaal dat er een heel landschap zal moeten meebewegen in deze goede richting.