‘Bescherming klokkenluiders staat niet centraal bij Huis’

Bescherming van de klokkenluiders staat niet centraal in de Toekomstvisie van het Huis voor Klokkenluiders. En risico’s van belangentegenstellingen worden niet verminderd, maar mogelijk zelfs vergroot. Dat schrijven Jeroen Brabers en Caroline Raat in een opinieartikel. Zij vrezen dat op deze manier het broodnodige vertrouwen in het Huis bij klokkenluiders niet snel wordt opgebouwd.

Maatschappelijk belang
En dat vertrouwen is wel nodig om het Huis voor Klokkenluiders (hierna: het Huis) geaccepteerd te krijgen als centraal kennisinstituut, vinden Brabers, bestuurslid van Transparency International Nederland en Raat, auteur en onderzoeker op het gebied van integriteit en recht in een artikel op het platform Risk & Compliance. Voor hun beoordeling van de toekomstvisie nemen zij de bedoeling van de initiatiefnemers van het wetsvoorstel uit 2012 als uitgangspunt, namelijk: oprichting van een Huis voor klokkenluiders om bonafide melders van misstanden de nodige bescherming te geven. ‘Helaas werd in de wet de bescherming van de klokkenluider gekoppeld aan het melden en onderzoeken van een vermoeden van een misstand.’ Daarvoor moet het maatschappelijk belang in het geding zijn. De definitie van maatschappelijk is zo vaag dat daarover alleen al in de praktijk veel discussie ontstaat.

Gemiste kans
Bovendien impliceert die definitie dat alleen zeer ernstige zaken kunnen worden gemeld. Daardoor worden melders ontmoedigd en zal hun bescherming problematisch zijn. Ook kan het beeld ontstaan dat niet-maatschappelijke misstanden er niet toe doen en plegers juist sterken in hun gedrag, aldus de auteurs. ‘Het gaat bij integriteitskwesties om de vraag of de maatschappij de organisatie nog wel kan vertrouwen en daarvoor zijn interne kwesties soms even fnuikend als ‘maatschappelijke’. Het Huis miskent zo dat een permissieve cultuur een voedingsbodem is voor integriteitsschendingen, en we van betrokken medewerkers niet mogen verwachten dat zij wachten tot de brand is uitgeslagen.’ Het niveau waar zich de meeste misstanden zich voordoen is de organisatiecultuur. ‘Door die buiten de kennelijk door het Huis meldwaardig geachte misstanden te houden, is sprake van een gemiste kans.’

'Het gaat om macht'
Omdat een grote groep melders op deze manier geen bescherming krijgt en een transparante ‘speakupcultuur’ zo niet wordt bevorderd heeft Transparency International Nederland voorgesteld het vereiste dat het maatschappelijk belang in het geding moet zijn bij een misstand te schrappen en er een niet uitputtende definitie van te maken met de toevoeging: in of van een organisatie, met een (maatschappelijk) schadelijk gevolg. Dat zou de definitie moeten worden en tot die tijd zou ook de wettelijke definitie zo moeten worden uitgelegd. ‘Hierdoor verschuift de aandacht naar waar het in de kern doorgaans om gaat: macht, en het gebruik ervan. Dat draagt ook bij aan een transparante cultuur in organisaties waar het melden en bespreken van zaken die ‘niet lopen’ normaal wordt gevonden en aangemoedigd.’

Spanningsveld advies en onderzoek
Verder wijzen de auteurs erop dat Het Huis advisering van klokkenluiders tot zijn kerntaak blijft rekenen en wil behouden, terwijl het juridische en psychosociale bijstand van klokkenluiders aan andere organisaties wil overlaten. Maar in de toekomstvisie staat: ‘Advisering van klokkenluiders draagt bij aan hun bescherming.’ Waarom eerst adviseren om het daarna uit te besteden? Het is beter voor de klokkenluider om advies en bijstand in een hand te houden en geheel over te laten aan andere, deskundige partijen, aldus Raat en Brabers. Ze wijzen erop dat het Huis ‘vormvrijer’ en ‘vroegtijdiger’ wil optreden en dat bestuur en directie de strikte wettelijke scheiding tussen advies en onderzoek wil aanpassen, maar daarbij onduidelijk blijft welke afdeling dan welke (nieuwe) taken en handelingsopties op zich neemt. Daarnaast maken ze uit de toekomstvisie op dat de behandeling van de melding van een misstand centraal staat en níet de klokkenluider. ‘Het wordt tijd dat het Huis heel duidelijk maakt dat hij de klokkenluider niet beschermt, en volgens de wet ook niet kan beschermen.’

'Borg bescherming van de klokkenluider'
Raat en Brabers hopen maar dat de wetgever bij de evaluatie van de wet Huis voor Klokkenluiders en de implementatie van de Klokkenluidersrichtlijn de voorstellen van het Huis goed afweegt. ‘Integriteit is te belangrijk en we mogen klokkenluiders niet in de kou laten staan. Het oorspronkelijk doel van de wet, bescherming van de klokkenluider, moet bij alle afwegingen en plannen worden geborgd.’