Waarom mensen geen bijstand of toeslag aanvragen
Uit interviews blijkt dat deze burgers weinig vertrouwen hebben in de overheid.
Door angst voor terugvorderingen vragen mensen geen toeslagen en bijstand aan, ook als ze daar wel recht op hebben. Dat ontdekte econometrist Olaf Simonse in zijn promotieonderzoek naar financiële stress en niet-gebruik van voorzieningen. Zijn voorstel: ‘Laat de overheid het initiatief nemen.’ Woensdag 11 september verdedigt Simonse zijn proefschrift Financial Stress by Design.
Niet-gebruik
Mensen die niet genoeg verdienen om rond te komen, hebben recht op toeslagen of een bijstandsuitkering. Maar dan is het wel de bedoeling dat ze die sociale voorzieningen gebruiken. De realiteit is anders: 10 tot 15 procent van de Nederlanders die recht heeft op toeslagen, vraagt ze niet aan. Bij de bijstand ligt het niet-gebruik zelfs rond de 35 procent. Hoe komt dat?
Kop koffie
Om dat te onderzoeken, ging Olaf Simonse met zijn collega’s naar de Haagse markt en het centrum van Eindhoven. ‘Daar vroegen we mensen of ze weleens moeite hebben om het einde van de maand te halen met hun geld’, vertelt Simonse tegen de Universiteit Leiden. ‘Daarna nodigden we ze uit voor een kop koffie in een café waar ze rustig konden vertellen over hun financiële situatie. In die setting bleken mensen verrassend open.’
Vervelende herinneringen
Uit de interviews bleek dat mensen weinig vertrouwen hadden in de overheid in het algemeen, en de Belastingdienst in het bijzonder. ‘Een belangrijke reden waarom mensen geen toeslagen durfden aan te vragen was een angst voor terugvorderingen’, legt Simonse uit. Volgens de promovendus hadden velen in het verleden een terugvordering gehad. Daar hebben ze vervelende herinneringen aan overgehouden.
Buurvrouw
Een ander obstakel is administratieve rompslomp. Zo moesten geïnterviewden veel formulieren aanleveren om in aanmerking te komen voor een bijstandsuitkering. Ook schaamte speelt een rol. Simonse: ‘Je gaat niet zomaar aan je buurvrouw vragen: wil je me even helpen met het aanvragen van een uitkering?’ De econometrist zag dat sociale steun positief werkte. Denk aan een goed familielid of een professional die even meekijkt.
Wantrouwen
Om ervoor te zorgen dat inwoners de financiële steun krijgen die ze nodig hebben, is het volgens Simonse nodig dat de overheid zich minder wantrouwend opstelt. ‘Een beetje wantrouwen is soms goed, maar we zijn doorgeslagen’, stelt hij. ‘Bovendien werkt die houding ook door op de burger, die de overheid steeds minder vertrouwt.’
Bewijsstukken
Het zou goed zijn om het minder ingewikkeld te maken om steun aan te vragen. De wetenschapper vraagt zich af hoeveel bewijsstukken je nou echt nodig hebt om te bepalen of iemand in aanmerking komt voor de bijstand.
Initiatief
Daarbij kun je het ook omdraaien. ‘Het initiatief om toeslagen aan te vragen ligt nu bij de burger’, zegt Simonse. ‘Maar de overheid zou ook zelf kunnen berekenen waar iemand recht op heeft en dat maandelijks op iemands rekening storten’. Hij realiseert zich dat dit complex is om uit te voeren. ‘Maar met zo’n systeem bevorder je wel het vertrouwen.’
CV
Olaf Simonse studeerde econometrie in Tilburg. Daarna werkte hij 25 jaar in het bedrijfsleven en bij de rijksoverheid als project- en programmamanager. De afgelopen vijftien jaar werkte Simonse aan projecten over armoede, schulden en financiële vaardigheden. In 2020 startte hij als buitenpromovendus bij het Instituut Psychologie van de Universiteit Leiden. Sinds 2022 werkt Simonse als onderzoeker en adviseur bij het Kenniscentrum Psychologie en Economisch Gedrag, waar hij trainingen en workshops geeft over gedragsinzichten voor professionals.
Zoals Olaf zelf al aangeeft is dit geen oplossing qua uitvoerbaarheid. Dit m.i. zelfs niet met 10.000 ambtenaren erbij.
Wat wél een oplossing zou kunnen zijn is te werken met een systeem van bevoorschotting voor de toeslagen. Dan valt bijvoorbeeld te denken aan 70-80% van de te verwachten toeslag. Met de huidige ICT-programmatuur moet dat een peuleschil zijn. Voor de cliënt worden de meeste 'tegenvallers' dan 'meevallers'. Via een dergelijke systematiek is de grote bubs van teveel betaalde toeslagen dan al vooraf af te vangen.
Een nog betere oplossing is om de bestaanzekerheid aan de onderkant van de samenleving verbeteren, maar zelfs dan houdt je mensen die méér uitgeven dan ze maandelijks ontvangen.