Data-ethiek in het publieke domein

In deze reeks artikelen neem ik je mee hoe datageletterdheid centraal staat in het proces van datagedreven werken. Elke paar weken post ik een artikel en daarin komt stap voor stap het belang van datageletterdheid binnen datagedreven werken aan bod. Vandaag gaan we dieper in op: data-ethiek in het publieke domein. Werk je in de private sector? Dan vormt data-ethiek ook een belangrijke stap in jouw datagedreven aanpak. Hierover op een later moment meer.

In de afgelopen artikelen bespraken we op welke manier je kunt starten met een data-strategie, het beoordelen van betrouwbare data en de data-kwaliteit en het vaststellen van de informatiebehoefte binnen data-projecten. Essentiële stappen om datageletterdheid binnen jouw organisatievorm te geven. In dit artikel gaan we dieper in op de invloed van data-ethiek op deze stappen, wat het betekent voor jouw datagedreven werken-aanpak en hoe je er zelf mee aan de slag kunt.

 

Allereerst, wat is data-ethiek?

Simpel gezegd gaat ethiek over jouw persoonlijke afwegingen. Wat vind jij acceptabel en wat niet. In de wetenschap noemen ze dit de normatieve stroming van ethiek. Als samenleving en persoon koesteren we bepaalde waarden, normen, meningen en afspraken. Dit samen vormt ons ‘normaal’.  In dit normaal accepteren we niet dat personen worden gediscrimineerd en vinden we het meer dan logisch om zelf te bepalen hoe we ons leven leiden. Deze en andere waarden (zie afbeelding 1) als behouden van privacy en transparante overheid vinden wij een vanzelfsprekendheid. In de basis gaat data-ethiek over het goede doen met data; een positieve bijdrage leveren aan het verantwoord inzetten van data binnen het publieke domein. Tijdens iedere stap in jouw datagedreven-aanpak, van start tot oplevering, stel jij jezelf de vraag: ‘Op welke manier raakt mijn data-toepassing de waarden en normen van onze samenleving, welke (negatieve) gevolgen heeft dat voor de inwoners en vinden we dat acceptabel?’

 

 

Afbeelding 1: waarden data-ethiek

 

Door bewust te zijn van de impact van de data-toepassing op de samenleving, kun je het gesprek voeren over hoe normen en waarden een plek krijgen in de projecten en welke gevolgen we acceptabel vinden als samenleving. Door het voeren van deze gesprekken bouw je aan het vertrouwen in de data-toepassingen door alle lagen van jouw organisatie en de samenleving. Dit vertrouwen is essentieel om de acceptatie van de datatoepassing te vergroten.

 

Waarom voeren we een gesprek over verantwoord data-inzet en data-ethiek?

Als je zoekt op data-ethiek, ligt de focus al snel op het onrechtmatig verwerken van gegevens of vooroordelen in de algoritmes. Een verantwoorde inzet van data en (algoritme)technologie door gemeenten, provincies en het Rijk is dan ook een belangrijk onderwerp van gesprek. De inzet van datatoepassingen brengt namelijk kansen, maar ook nieuwe vraagstukken en ethische dilemma’s met zich mee. Het gaat niet enkel meer over het vergroten van de doelmatigheid van beleid, maar ook over op welke manier we de geldende publieke waarden borgen, de publieke opinie over de aanpak en data-toepassing en wat juridisch is toegestaan. Het werken met data brengt een verantwoordelijkheid met zich mee die we serieus nemen. Door jezelf te blijven afvragen wat de impact van data-toepassingen is op de inwoners, blijf je alert op de mogelijke negatieve gevolgen ervan.

Ter illustratie: algoritmes kunnen zelfstandig besluiten nemen over het toekennen van bijvoorbeeld WMO-voorzieningen als een rollator of een minimavoorziening als een brilvergoeding. Op het eerste gezicht aanvragen die relevant zijn voor de inwoners, maar bij afwijzing niet direct een grote impact hebben op het dagelijks bestaan, toch? De keuze voor de inzet van een zelfstandig algoritme kan voor sommige mensen ertoe leiden dat een voorziening onterecht wordt afgewezen. Hierdoor zijn mogelijk inwoners minder mobiel door het ontbreken van een rollator of zien zij slechter. Deze onterechte afwijzing kan verschillende oorzaken hebben, maar hij is er wel. De keuze voor het één (zelfstandige algoritme) betekent ook direct de keuze voor het ander (onterechte afwijzingen). Hoe ga je hiermee om?

 

Hoe vergroten we het bewustzijn over ethische dilemma’s?

Het gesprek voeren over hoe datatoepassingen en technologie de praktijk beïnvloeden, vormt een belangrijke stap om op een verantwoorde manier te innoveren binnen het publieke domein. In gesprek blijven met collega’s, data-specialisten en mensen uit de samenleving vergroot het bewustzijn over welke ethische dilemma’s binnen projecten zich voordoen en wat de impact is op de samenleving. Het zorgt er ook voor dat betrokkenen de opbouw en uitkomsten van de data-toepassing beter begrijpen en de werking ervan beter kunnen uitleggen aan buitenstaanders.

 

Ter illustratie: Technische, projectmatige en inhoudelijke keuzes binnen datatoepassingen kunnen op het eerste gezicht waardevrij zijn zonder directe consequenties voor de inwoners. Het gesprek voeren over hoe publieke waarden terugkomen in projecten kan uiteindelijk wel ethische dillema’s blootleggen. Welke datasets gebruik je bijvoorbeeld bij de ontwikkeling van een algoritme om vroegtijdige schoolverlaters op te sporen? Gebruik je hiervoor postcodegegevens van scholen en zet je die af tegen de uitvalpercentages van scholen? Op het eerste gezicht een logische vergelijking, maar het kan leiden tot een ongelijke behandeling van scholieren in bepaalde wijken. In veel gevallen gaan scholieren namelijk naar school in de wijk waar zij wonen. Dit kan bepaalde wijken als hoog risico aanmerken, zonder dat er expliciet over de gevolgen daarvan is gesproken.

Een natuurlijk moment om met dit gesprek te starten is tijdens het opstellen van de data-strategie. Bepaal tegelijkertijd met het opstellen van de strategie en visie de ethische principes die leidend zijn binnen jouw organisatie. Hiermee bied je als organisatie richtlijnen wat belangrijk is bij de ontwikkeling van data-toepassingen. De Europese Commissie en de Algemene Rekenkamer ontwikkelden al ethische richtlijnen voor betrouwbare algoritmes die als inspiratie kunnen dienen voor andere organisaties. In essentie bieden deze richtlijnen houvast voor de ontwikkeling van algoritmes die gelijke behandeling van mensen waarborgen, waar menselijke interactie een vereiste is en waar met respect voor ieders privacy data wordt verzameld en verwerkt.

 

Aan de hand van de data-principes die in de data-strategie zijn opgenomen, voeren betrokkenen in projecten de gesprekken over de gewenste inrichting van data-toepassingen. Het vaststellen van data-principes voor de gehele organisatie heeft als groot voordeel dat er minder ruimte is voor persoonlijke afwegingen. Dit vergroot de gelijke behandeling van inwoners uit de samenleving in verschillende projecten.

 

Meer weten?

Wil je meer weten over data-ethiek? Of ben je benieuwd naar alle stappen binnen het proces van datagedreven werken? Download dan de gratis whitepaper ‘Datageletterdheid & Datagedreven werken: voor niet technische mensen’.

 

Wil je meteen al aan de slag om je eigen datageletterdheid en je kennis over datagedreven werken te vergroten? Vraag dan een gratis demo aan van onze E-learning datageletterdheid & datagedreven werken: de basis.

 

Wil je contact met ons om even te sparren over datageletterdheid of datagedreven werken? Neem dan contact op met Peter Frans Oosterbaan of Sharona Jansen via  085- 112 4371 of stuur een mail naar peterfrans@vandamoosterbaan.nl of sharona.jansen@vandamoosterbaan.nl.