Schuldenlab: sociale impact én rendement

Succesvolle projecten schuldhulp opgeschaald
‘Onze droom is om te kunnen zeggen: mede dankzij de opschaling van deze projecten, zijn we gedaald van 1,4 miljoen huishoudens met problematische schulden naar bijvoorbeeld een miljoen. Dat is voor ons de impact.’ In een bescheiden kantoor beneden straatniveau in de binnenstad van Den Haag werkt Sadik Harchaoui met zijn collega’s aan efficiënte oplossingen voor schuldproblemen. In 2016 stond hij aan de basis van het Haagse initiatief Schuldenlab070. Ruim een jaar geleden werd het landelijke platform SchuldenlabNL opgericht. ‘De grootste kostenbesparingen kun je bereiken in het publiek domein. Als je dat slimmer kunt doen, is het beter voor de mensen, maar wordt het misschien ook voor de samenleving goedkoper.’

Volgens de laatste cijfers van het Nibud heeft 20 procent van de Nederlandse huishoudens betalingsproblemen, dat zijn die 1,4 miljoen huishoudens. Bij iets minder dan de helft daarvan gaat het om ernstige betalingsproblemen, zoals wanneer er loonbeslag wordt gelegd op het salaris of de energie wordt afgesloten. Dat percentage is sinds 2015 stabiel gebleven.

Toen de NVVK, de branchevereniging voor schuldhulpverleners, in 2018 een daling in het aantal aanmeldingen voor gemeentelijke hulpverlening constateerde, werd dat dan ook niet als een positief teken gezien. Het betekende volgens voorzitter Marco Florijn vooral dat mensen de weg naar hulp minder goed weten te vinden. Het Nibud meldde in hetzelfde jaar dat het bij meer dan de helft van de huishoudens met problematische schulden ontbreekt aan professionele hulp. Een groot deel, zo’n 40 procent, denkt helemaal geen hulp nodig te hebben. Het bewustzijn dat hulp beschikbaar én nodig is moet groeien en de schaamte rondom schulden moet worden doorbroken, stellen zowel Nibud als NVVK.

Verder berekende het Nibud in 2014 dat de maatschappelijke kosten van de schuldenproblematiek 11 miljard per jaar bedragen: gemiddeld zo’n 10.000 euro per huishouden met betalingsproblemen. De gemiddelde schuld van een persoon in de gemeentelijke schuldhulpverlening ligt iets boven de 40.000 euro. De NVVK stelt dat elke euro die wordt geïnvesteerd in schuldhulpverlening zich dubbel uitbetaalt als maatschappelijk rendement.

Businesscase
De schuldhulpverlening als maatschappelijke investering: het klinkt misschien als idealistische taal, maar Sadik Harchaoui maakt er een harde businesscase van. De chef de mission van SchuldenlabNL en Society Impact ziet het als zijn missie om meer privaat kapitaal naar het publieke domein te sluizen. Niet vanuit een puur filantropisch oogpunt – nee, er staan echte euro’s tegenover de investeringen. Dat is voor hem een voorwaarde voor duurzame, blijvende verbetering. Anders kom je in de ‘projectcarrousel’ van tijdelijke subsidies. ‘Kapitaalvernietiging’ noemt Harchaoui dat. In 2013 richtte hij Society Impact op. Harchaoui legt het uit als een reactie op een combinatie van een aantal maatschappelijke en politieke trends. Gemeenten kwamen steeds meer aan zet, in de ‘participatiesamenleving’ moesten burgers en maatschappelijke initiatieven steeds meer zelf doen, en bovendien waren in de nasleep van de kredietcrisis de subsidies op.

Vanuit die gedachte ging Harchaoui begin 2016 met de gemeente Den Haag meedenken over de gemeentelijke schuldhulpverlening. Volgens sommigen was de oude schuldhulp bijna failliet, aldus Harchaoui. Zo ontstond Schuldenlab070, een samenwerkingsverband dat in Den Haag op zoek ging naar innovaties in de schuldhulpverlening. Als randvoorwaarde werd gesteld dat de focus moest liggen op publiek-private samenwerkingen waarbij sociale impact samengaat met financieel rendement.

Harchaoui wilde zich vooral richten op de ‘echte gamechangers, dingen die schaalbaar zijn en op termijn tot systemische doorbraken zouden kunnen leiden.’ ‘De schaalbaarheid zat al vanaf dag één in ons DNA’, reflecteert Harchaoui nu. Een jaar of twee na het oprichten van Schuldenlab070 ontstond een landelijk project: SchuldenlabNL. Het doel daarvan is om de lessen van lokale experimenten en innovaties beschikbaar te maken voor heel Nederland. Door opschaling krijgen de projecten die hun succes bewezen hebben meer impact tegen lagere kosten. Zo hoeft, aldus Harchaoui, het wiel niet steeds opnieuw te worden uitgevonden.

Dolgelukkig
Vier projecten zijn inmiddels klaar voor opschaling. Eén daarvan is het Jongeren Perspectief Fonds, waar jongeren worden geholpen met hun schulden en tegelijkertijd begeleid naar school, stages of werk. Ze betalen hun schulden terug in geld of in natura, door bijvoorbeeld stage te lopen.

De aanpak is ontwikkeld in Den Haag en is het favoriete schuldhulpproject van wethouder Bert van Alphen (armoedebestrijding, GroenLinks). Waarom? Hij heeft zelf gezien dat het jongeren dolgelukkig maakt om weer mee te doen met de maatschappij. Bovendien is het de groep met het hoogste rendement: als je jongeren kunt helpen hun financiën op orde te krijgen, hebben ze daar nog een heel leven lang profijt van. Maar dat maakt het geen laaghangend fruit. Het is ook een doelgroep die voor de gemeente moeilijk te bereiken is.

Ook Harchaoui is trots op het Jongeren Perspectief Fonds. Het is volgens hem het eerste revolverende fonds in het sociaal domein. De inzet is dat 30 procent van de besparingen die worden gerealiseerd door het helpen van de jongeren (denk bijvoorbeeld aan kosten voor uitkering, zorg, politie of noodopvang) terugvloeit in het fonds, waarmee nieuwe jongeren geholpen worden. Harchaoui: ‘Hoe cool is dat?’

Een ander project is de Nederlandse Schuldhulp Route, ontwikkeld in samenwerking met de Nederlandse Vereniging van Banken (NVB). Het doel is om financiële problemen zo vroeg mogelijk te signaleren. Verschillende instanties, zoals banken, (zorg)verzekeraars, energiebedrijven of woningbouwcorporaties, selecteren mensen die op basis van hun betalingsgedrag mogelijk risico op schuldproblemen lopen. Die groep wordt aangespoord om via Geldfit.nl hun financiële situatie in kaart te brengen. Daar krijgen mensen, afhankelijk van de uitkomst van de online test, advies over het zoeken van hulp. Zo worden ze doorverwezen naar bijvoorbeeld zelfhulptools of professionele hulp vanuit de gemeente. Zeven gemeenten (Den Haag, Deventer, Zwolle, Hoogeveen, Delft, Soest en Zoetermeer) hebben zich aangesloten bij het project, vertelt Bart Nieuwstraten, projectleider van de Nederlandse Schuldhulp Route vanuit de NVB. Amsterdam, Groningen en Wijk bij Duurstede haken binnenkort waarschijnlijk ook aan.

Ongelooflijk hoog
Harde cijfers over de impact of gerealiseerde besparingen zijn er na ongeveer een jaar nog niet, zegt Nieuwstraten. Wel weet hij te melden dat de betrokken banken inmiddels ruim elfduizend mensen hebben doorverwezen naar Geldfit.nl, waarvan meer dan de helft daadwerkelijk de test heeft afgerond. Een ‘ongelooflijk hoog’ percentage, vindt Nieuwstraten.

Eenzelfde geluid klinkt uit Den Haag. Of na drie jaar Schuldenlab070 daadwerkelijk minder mensen met schulden kampen dan voorheen, is niet duidelijk. Maar, zegt wethouder Van Alphen: ’Er zijn in ieder geval een hele hoop mensen in beeld, die anders niet in beeld waren gekomen.’ Bovendien zijn de resultaten uit de pilot die liep tussen 2016 en 2018 hoopgevend: 48 van de 50 deelnemende jongeren, die gemiddeld bijna 20.000 euro aan schulden hadden, waren na afloop ‘schuldenzorgvrij’. Een groter aandeel van de jongeren had een baan of studeerde. Het aantal jongeren met een bijstandsuitkering of gezondheidsklachten nam af.

Bij de Doorbraakmethode, een derde project van SchuldenlabNL, dat zich richt op ‘multiprobleem-huishoudens’, worden de financiële baten het duidelijkst. ‘Een voorlopige doorkijk naar de eerste vijftig cases voorspelt een maatschappelijke opbrengst van ongeveer 1,3 miljoen in het eerste jaar na interventie,’ meldt de gemeente Den Haag. Ook in Almelo wordt een besparing van meer dan 20.000 euro per huishouden verwacht. 90 procent van die besparingen valt bij de gemeente, met name in het Wmo- en het Jeugdbudget. Het voorkomen van een uithuisplaatsing van een kind kan grote uitgaven voor zorg en opvang besparen. De deal met ING, die het project financiert, is dan ook zakelijk van aard. ‘Het is echt geen liefdadigheid’, benadrukt Marieke Voogt, projectleider bij Schuldenlab Almelo. ‘We betalen 4 procent rente.’

De gemeente Almelo startte begin dit jaar al met de Doorbraakmethode, maar richtte in juni ook een lokaal Schuldenlab op. ‘We moeten in volle vaart door’, vindt wethouder Arjen Maathuis (economie en participatie, VVD). Naast het implementeren van beproefde concepten, ontwikkelt de gemeente ook nieuwe projecten. Zo wordt er geëxperimenteerd met schuldenspecialisten in wijkteams, vroegsignalering van beginnende problemen en het krijgen van meer grip op bewindvoering.

Harde realiteit
Alle ambities, ideeën, innovaties en gamechangers ten spijt, blijft de harde realiteit dat de landelijke schuldencijfers nog niet zijn gedaald. Sterker nog, het NVVK ziet dat steeds minder mensen professionele hulp krijgen. De droom van Sadik Harchaoui is dus nog bepaald geen werkelijkheid geworden. Wel heeft hij een flinke stapel nieuwe plannen op de plank.

Om te beginnen: ‘Gemeenten zijn een kwart van de bijzondere bijstand kwijt aan bewindvoering. Het wordt tijd dat we daar iets aan gaan doen.’ Verder wil hij onderzoeken in hoeverre schulden van ouders leiden tot armoede bij kinderen. Ook schulden als gevolg van echtscheiding zijn een innovatiethema voor de toekomst. Ten slotte is Harchaoui al aan het nadenken over het voorkomen van energiearmoede in de aankomende energietransitie. Ook de Haagse wethouder Van Alphen ziet de energietransitie als een focuspunt.

Onder Schuldenlab070 draait al een pilot waarbij huishoudens met een laag inkomen hun energierekening door middel van led-verlichting kunnen verlagen. Ook zegt Van Alphen met partner Eneco in gesprek te zijn over het betaalbaar maken van de energietransitie. Daarnaast werkt de wethouder aan een Daklozen Perspectief Fonds, waarbij het Jongeren Perspectief Fonds als voorbeeld dient.

Overige schuldenlabs
Vooralsnog bestaan er naast Schuldenlab070 nog twee volwaardige lokale schuldenlabs: één in Den Bosch en één in Almelo. ‘Binnen een jaar is dat geen slecht resultaat’, vindt Sadik Harchaoui. Een aantal andere gemeenten heeft losse projecten overgenomen zonder een lokaal schuldenlab op te zetten. Zo is er in onder meer Rotterdam, Almere en Arnhem geëxperimenteerd met een Jongeren Perspectief Fonds. ‘Ik merk dat een lokaal schuldenlab heel veel energie geeft’, zegt Sadik Harchaoui. ‘Maar gemeenten mogen zelf weten of ze dat op willen zetten. Mij gaat het erom dat ze de goede dingen doen.’ Harchaoui zegt dat SchuldenlabNL inmiddels met ‘zeker honderd gemeenten’ in gesprek is. In Schiedam hebben de VVD en de Fractie Van Dijk onlangs een raadsvoorstel ingediend om een lokaal schuldenlab op te starten.