Voortschrijdend inzicht

Vroeger keek ik wel vaker naar CNN. Toen ik tijdens de corona-uitbraak die gewoonte weer oppakte, viel mij op dat er iets was veranderd. De talking heads waren er nog steeds, maar hoewel het avond na avond over corona ging, ging het ondertussen ook voortdurend over hoe slecht Trump het deed. Daarna was het onderwerp niet meer corona, maar ‘Black Lives Matter’ en óók weer voortdurend hoe slecht Trump het deed. Ik begreep dat men het hierover heeft als het gaat over een gesegmenteerde of gepolariseerde samenleving. Elk kamp heeft zijn eigen informatiekanalen, zijn eigen bubbel. Voor een positiever geluid over Trump moet je bijvoorbeeld bij de zender FOX zijn.

Ik zag eens een Loesje hangen met de tekst: ‘Je moet niet alles lezen wat je gelooft.’ Waarom eigenlijk niet? Dat is toch prettig en het helpt tegen onzekerheid. En is het niet fijn om je in een gezelschap van gelijkgezinden te weten? We maken onze keuzes niet zo rationeel. We zijn geen homo economicus, maar homo sapiens zoals Nobelprijswinnaar Richard Thaler al schreef in zijn beroemde boek Nudge. Wanneer we een auto hebben gekocht dan lezen we daarna de technische gegevens om onszelf er van te overtuigen dat we het goed hebben gedaan. Cognitieve dissonantiereductie noemde sociaal psycholoog Festinger dat. We houden niet van de spanning van interne tweespalt of het handelen in strijd met onze overtuigingen.

Zo houden we er ook niet van dat anderen tegen ons zeggen dat we verkeerde opvattingen hebben of dat ons gedrag niet deugt. Liever zeggen we dat over anderen en dan liefst ook nog samen met een hele groep. De peergroups in het klein en filter bubbles van de algoritmen in het groot, beschermen ons tegen onaangename gevoelens van discrepantie. Tegen de hieruit voortkomende intolerantie voor andere meningen, het online uitsluiten van personen die in ‘in de fout zijn gegaan’ –de zogenaamde ‘cancel-cultuur’- spraken zich onlangs veel prominenten uit. Obama waarschuwde al eerder voor de publieke veroordeling, uitsluiting en morele zelfingenomenheid die het onderlinge gesprek verhindert.

Wie de kwaliteit van samenleven wil bevorderen sluit niet uit, maar luistert zo onbevangen mogelijk naar de ander. Wanneer dat spanning oproept, dan ligt daarin allereerst de opgave tot introspectie en reflectie. Hopelijk leidt dat dan tot nieuwe inzichten. Rutte verraste ons onlangs met zo’n voortschrijdend inzicht. De man die eerst zei dat Zwarte Piet nu eenmaal zwart is, bekende dat hij er anders over was gaan denken. Dat gebeurde volgens hem na ontmoetingen met mensen “met een donkere huidskleur, met kinderen die zeiden ik voel me ongelooflijk gediscrimineerd omdat die Piet zwart is.”

Remco Campert parafraserend begint een goed gesprek met jezelf een vraag te stellen en dan die vraag aan een ander stellen. Des te opmerkelijker dat het collectief Black Renaissance zich tegen het televisiedebat over racisme uitsprak omdat je over dat onderwerp niet zou kunnen discussiëren. Jezelf een vraag stellen moet tot een zo eerlijk mogelijk antwoord leiden. De mensen om me heen die ik vroeg, zeiden zonder uitzondering dat ze absoluut tegen racisme waren, maar desondanks vermoedden dat ze wel racistische impulsen en gedachten hadden.

Het ergste leed in de wereld wordt veroorzaakt door het ontmenselijken van andere groepen, door er geen gevoelens van medeleven meer voor te willen koesteren. Gelukkig gaat het proces van civilisering door. Het verbeteren van de kwaliteit van samenleven is een heel persoonlijke én een gezamenlijke opgave. Die kwaliteit wordt niet afgemeten aan hoe groot de meerderheid is die het voor het zeggen heeft, maar aan hoe klein de minderheid is waarmee we nog rekening willen houden.

Erik Vermathen – directeur Stade Advies