Uitkeringsgerechtigden overtuigen beter dan dreigen

Bijstandsgerechtigden leven hun verplichtingen beter na als er op een flexibele manier met hen wordt omgegaan. Een handhavingsstijl waarbij de nadruk op fraude en bestraffing ligt werkt averechts, concludeert een team wetenschappers van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG).

89 procent komt verplichtingen na

Volgens rechtssocioloog Marc Hertogh, die leiding geeft aan het onderzoeksteam, werd er bij sociale diensten en het UWV lang te makkelijk gedacht over een repressiegerichte aanpak tegenover uitkeringsgerechtigden. Hertog: Het motto is laatste jaren 'baat het niet, dan schaadt het niet’. Uit ons onderzoek blijkt echter dat 94 procent van de WW-gerechtigden en 89 procent van de bijstandsgerechtigden zijn of haar verplichtingen nakomt. Als die mensen steeds als fraudeur worden behandeld gaan hun profielen op een gegeven moment van groen naar oranje of rood, bij wijze van spreken. Toen we uitkeringsgerechtigden vroegen wat hun laatste gesprek met een consulent van het UWV of een sociale dienst had gedaan met hun vertrouwen in de overheid, antwoordde veertig procent dat het vertrouwen was gedaald. Dat kan niet de bedoeling zijn.’

Ook gesproken mét uitkeringsgerechtigden

De onderzoekers van de RUG hebben tussen 2014 en dit jaar gekeken naar drie focusgroepen, waarvan er één bestond uit uitkeringsgerechtigden en vertegenwoordigers van cliëntenraden, één uit handhavers en medewerkers van uitkeringsinstanties en één uit wetenschappers en deskundigen. Ook werden casestudies verricht bij drie sociale diensten en twee UWV-werkbedrijven waarbij de onderzoekers dossiers uitplozen, observeerden en diepte-interviews afnamen. Voor het onderzoek werden ook 1305 uitkeringsgerechtigden geënquêteerd, waarvan 596 bijstandsklanten. Het is het eerste onderzoek naar handhaving van de sociale zekerheid waarvoor ook mét uitkeringsgerechtigden is gesproken.

Behulpzame houding leidt tot medewerking

De onderzoekers destilleren drie handhavingsstijlen: flexibele toepassing van de regels met een nadruk op het overreden van uitkeringsgerechtigden om zich aan de verplichtingen te houden, flexibele toepassing van de regels met de nadruk op bestraffing en een strikte toepassing van de regels met een nadruk op bestraffing. De eerste aanpak blijkt het meest succesvol te zijn; wanneer uitkeringsgerechtigden ervaren dat een consulent ze probeert te helpen en te overtuigen, zijn zij meer geneigd tot medewerking. De meer op bestraffing gerichte handhavingsstijlen leveren geen aantoonbare winst op en brengen daarnaast het risico met zich mee dat de uitkeringsinstanties een uitkeringsgerechtigde van zich vervreemden met een lagere geneigdheid tot medewerking als gevolg. Wel is er een positief verband tussen de ervaren pakkans bij fraude en naleving van de bijstandsverplichtingen.

Slimmere handhaving

In plaats van meer te controleren en te dreigen met straffen, is het volgens de onderzoekers verstandiger om slimmer te gaan handhaven. Dat leidt tot een betere inzet van handhavingsinstrumenten en een hoger maatschappelijk rendement. De onderzoekers maken voor een model van die slimmere handhaving gebruik van een theorie die onderscheid maakt tussen vijf profielen voor uitkeringsgerechtigden (‘verbondenheid’, ‘overgave’, ‘weerstand’, ‘onthechting’ en ‘omzeiling’) met elk een bijbehorende handhavingsstijl. ‘Die aanpak willen we verder gaan veredelen’, aldus Hertogh. ‘Het is echt de bedoeling dat de centrale vraag voor consulenten wordt ‘wie zit hier nu voor mij?’ Toepassing van de profielen die wij aandragen, zou daarbij een toevoeging kunnen zijn. Momenteel wordt er dan ook gewerkt aan een pilot daarmee, waarvoor we ook een app willen ontwikkelen.

Feitenvrijheid

Desgevraagd vertelt Hertogh dat hij zich tijdens het onderzoek verbaasd heeft over de enorme stelligheid waarmee repressief handhavingsbeleid wordt vastgelegd en uitgevoerd. ‘Het meest verrassend vond ik dat men bij de sociale diensten en het UWV – als ik het zo mag zeggen – maar wat doet. Wij hebben met de onderzoekers uitgebreid gesproken met medewerkers van de sociale diensten en de UWV-werkbedrijven en daar was men stellig overtuigd dat men wist wat wel en niet werkt. Men kwam met allemaal cijfers en tabellen, maar niet met echt wetenschappelijk bewijs. Er is een enorme feitenvrijheid in de discussie rondom handhaving in de sociale zekerheid.’