Gemeenten: bezuinig niet op sociale basis

Om de kosten in het sociaal domein te beheersen, is bezuinigen op de sociale basis geen goed idee. Die sociale basis heeft tijdens deze coronacrisis zijn waarde meer dan ooit bewezen. Een krachtige sociale basis is nodig omdat niet alles op individueel niveau kan worden opgelost. Om de sociale kwaliteit voor inwoners en de samenleving te bevorderen en de kosten in de hand te houden, moeten gemeenten meer preventief en collectief gaan werken. Gemeenten doen er goed aan even pas op de plaats te maken.

Overboord

Om te beginnen hebben gemeenten een passende breed gedragen visie op de sociale basis nodig, die daarna vertaald wordt in concrete maatschappelijke doelstellingen − zoveel mogelijk in overleg met alle betrokken partijen om draagvlak te creëren voor het beleid. Er moet worden gemonitord of het beleid uitpakt zoals bedoeld. Als blijkt dat een voorziening niet effectief is, gooi haar dan overboord. Dat stelde Hanneke Mateman, senior adviseur Doen wat werkt bij Movisie, op de derde en laatste dag van het digitale event ‘Sociaal domein. Leren en verbeteren, ook van en na corona’ van Binnenlands Bestuur.

 

Twee bewegingen

Gemeenten gaan wisselend om met de forse tekorten in het sociaal domein, ziet Mateman. ‘Natuurlijk zijn alle gemeenten op dit moment op zoek naar waar ze kunnen bezuinigen of in ieder geval grip kunnen krijgen op de steeds maar stijgende kosten in het sociaal domein. We zien eigenlijk twee bewegingen. Aan de ene kant zien we gemeenten die nadrukkelijk de beweging naar de voorkant maken; die gaan investeren in dat voorveld, in die sociale basis. En aan de andere kant zien we gemeenten die toch geneigd zijn om juist daar te gaan bezuinigen. Het is nu eenmaal zo dat de drempel om daar te bezuinigen laag ligt, omdat daar geen wettelijke verplichtingen zijn.’

 

Snel signaleren

Maar slim is het niet, om op die sociale basis te bezuinigen, vindt Mateman. ‘Als de coronacrisis ons een ding heeft geleerd, is hoe belangrijk het is dat je als gemeente een stevige sociale basis hebt. Dat netwerk van verbindingen tussen mensen, organisaties, tussen het formele en het informele domein dat maakt dat mensen naar elkaar omzien, voor elkaar zorgen en dat je snel signaleert waar dingen dreigen mis te gaan.’

 

Maatschappelijke resultaten

Gemeenten doen er beter aan om even goed na te denken over wat ze als gemeente willen bereiken. ‘Welke visie en ambities heb je als gemeente en welke concrete maatschappelijke resultaten wil je bereiken. Vervolgens moet je in kaart brengen wat daarvoor nodig is.’ Het investeren in de sociale basis moet daarbij niet uit het oog worden verloren, in de visie van Mateman. ‘We weten allemaal dat investeren in de sociale basis loont.’ Al tekent ze daar meteen bij aan dat de effecten van die investeringen zich niet direct uitbetalen. ‘Dat heeft even tijd nodig.’ Ook zijn de effecten, in de huidige verantwoordingssystematiek van gemeenten, lastig te meten. ‘Dat is ook waarom veel gemeenten aarzelend zijn om te investeren in de sociale basis.’ Als je echt vraagt aan de mensen wat ze nodig hebben en daar waar mogelijk collectief aanbod op inricht, kan dat kosten besparen. ‘Gemeenten en organisaties zijn nog te veel gericht op het aanbieden van individuele voorzieningen. Elke euro die je in de sociale basis investeert, rendeert in tweevoud.’

 

Grip

In gemeenten wordt het echte gesprek over waar de gemeente naar toe wil niet altijd gevoerd, weet Mateman. ‘De visitatiecommissie financiële beheersbaarheid sociaal domein van de VNG, waar Movisie in participeert, ziet dat gemeenten waar een breed gedragen visie is ontwikkeld en is vertaald naar leidende principes en beoogde maatschappelijke resultaten, het aanmerkelijk beter doen. Zij hebben meer grip op de financiën in het sociaal domein. Dat wil niet zeggen dat ze al hun tekorten hebben opgelost, maar ze weten beter waar ze naar toe willen en ze zijn beter in staat om in tijden van tekorten die inhoudelijke lijn vast te houden. Het helpt gemeenten heel erg om verantwoorde keuzes te maken.’

 

Herziening

Bij de start van de decentralisaties hebben veel gemeenten visies opgesteld. Misschien is die visie nog steeds prima en ontbreekt het alleen aan concrete vertaling of is het tijd voor een grondige herziening, aldus Mateman. ‘Meestal ligt er wel een redelijke visie, maar is die op de achtergrond geraakt omdat hij niet concreet genoeg is uitgewerkt. Zo’n visie, de leidende principes en de maatschappelijke resultaten die je daaruit afleidt, zijn elementen die je steeds moet terugpakken. Je moet een lerende organisatie zijn met elkaar: je steeds afvragen of je nog de goede dingen aan het doen bent.’

 

Lastig sturen

Voor een werkende visie is het ook belangrijk dat gemeenten een goede analyse maken van de eigen situatie. Heel vaak ziet Mateman gemeenten die niet echt zicht hebben op waar kosten vandaan komen, waar tegenvallers dreigen en welke factoren ze daarin wel en niet kunnen beïnvloeden. ‘Daardoor kun je lastig sturen.’ Als je de beschikbare data hebt geduid, kun je prioriteren; mede op basis van je visie, beoogde maatschappelijke resultaten en het beschikbare budget. ‘Je kunt het geld tenslotte maar een keer uitgeven.’

 

Gedeelde verantwoordelijkheid

In dit hele proces is een aantal zaken belangrijk, benadrukt Mateman. ‘Allereerst het maatschappelijke partnerschap tussen gemeente en partijen in de uitvoering; professionele organisaties, vrijwilligerswerk, bewonersinitiatieven, inwoners. Voer het gesprek over het doel en de bedoeling van het gemeentelijk beleid vooral met elkaar. Dit levert draagvlak, commitment en gedeelde verantwoordelijkheid op.’

 

Eenzaamheid

Daarnaast is het verstandig om gebruik te maken van kennis over wat werkt. Gemeenten moeten durven stoppen met voorzieningen die niet werken en standaardaanbod kritisch op effectiviteit bevragen. Bij de bestrijding van eenzaamheid hebben de meeste gemeenten bijvoorbeeld het idee dat huisbezoeken of ontmoetingsactiviteiten bijdragen aan het doorbreken van eenzaamheid. ‘Uit onderzoek zien we dat dat niet altijd werkt.’ Mensen die al langer in een sociaal isolement verkeren, missen vaak een aantal sociale vaardigheden. Een koffie-ochtend is dan niet altijd de beste remedie om die eenzaamheid aan te pakken. ‘We weten inmiddels dat het effectiever is ervoor te zorgen dat mensen minder negatieve gedachten over zichzelf hebben dan bijvoorbeeld die ontmoetingsactiviteit.’ In de coronacrisis was te zien dat computervaardigheden enorm bijdragen aan het doorbreken van de eenzaamheid onder senioren, weet Mateman. Denk goed na wat je wilt inzetten en ga in gesprek met de mensen waarvoor je het doet, adviseert ze.

 

Tellen en vertellen

Tot slot moet worden gekeken of het beleid uitpakt zoals bedoeld. In de verantwoordingssystematiek is ‘nog een wereld te winnen’, stelt Mateman. Aan het tellen van uitgeschonken kopjes koffie of het aantal georganiseerde cursussen heb je niets. ‘Heel veel gemeenten werken echter met monitor- of registratiesystemen die daarop ingericht zijn, maar het zegt eigenlijk niets over wat er echt gebeurt, of de activiteiten daadwerkelijk bijdragen aan het verbeteren van de sociale kwaliteit.’ Natuurlijk heb je een aantal indicatoren nodig om te zien waar het geld naartoe is gegaan, ‘maar daarnaast hebben we het verhaal nodig. Het tellen en vertellen. Dat verhaal geeft aan wat er daadwerkelijk met mensen gebeurt en wat de effecten van de activiteiten zijn.’

 

Verantwoorde keuzes

Als ondanks alle inspanningen toch moet worden bezuinigd, ‘helpt het enorm als je die gedragen visie hebt. Op het moment dat er minder geld beschikbaar is, kun je makkelijker gaan kijken waar kan worden gesneden, waar verantwoorde keuzes kunnen worden gemaakt. Dat is niet leuk en dat is altijd even slikken, maar kijk naar de activiteiten waarvan je als gemeente het meeste effect van verwacht en zet daar op in.’