Gebruik van schaamte

De rode draad in deze serie columns over de ongemakkelijke waarheid in de jeugdzorg is de zoektocht naar mogelijkheden om drang/dwang of macht in te zetten om positieve veranderingen te bewerkstelligen voor kinderen in de knel. De rode draad, geloof het of niet, voelt ook voor mij nog steeds ongemakkelijk. 

Het summum van professionaliteit is immers dat je in staat bent gezinssystemen te motiveren tot zelfinzicht, tot aanboren van eigen kracht en vrijwillig meewerken. Ik geloof ook in het gezegde “Mensen willen wel veranderen maar niet veranderd worden”. En als ouders en kinderen niet uiteindelijk zelf intrinsiek gemotiveerd worden om weer te willen veranderen dan zal verandering nooit duurzaam zijn.

Inzetten van dwang lijkt dan niet de meest voor de hand liggende manier op kinderen duurzaam te beschermen. Ik hoop in de vorige columns te hebben duidelijk gemaakt, dat er desondanks situaties zijn waarin het inzetten van overheidsmacht onontkoombaar is om een veilige ontwikkeling van kinderen zoveel als mogelijk te bewerkstelligen. Altijd gericht op het ontketenen van de eigen kracht en het wakker kussen van de eigen wil tot verandering.

In de zoektocht naar nieuwe manieren om dwang op productieve wijze in te zetten in het verbeteren van de opvoedsituatie van kinderen verdient het mijns inziens ook aanbeveling om meer gebruik te maken van de inzet van schaamte, in jargon ook wel “reintegrative shaming” genoemd. We zagen in de vorige columns al een aantal voorbeelden langskomen, zoals de inzet van schaamte om oudere criminele broers te bewegen tot gedragsverandering door te dreigen met uithuisplaatsing van hun jongere brusjes en het hard confronteren van ouders in een vechtscheiding met de gevolgen van loyaliteitsconflict voor hun kinderen. Een in dit verband al vaak toegepaste manier van werken in de jeugdzorg is het direct confronteren van ouders met het criminele of overlastgevende gedrag van hun kinderen om ze, mede vanuit schaamte, te bewegen tot het meer nemen van hun verantwoordelijkheid als opvoeder. Ook experimenten met toepassing van snelrecht op school in plaats van in de rechtzaal of voor het publiek zichtbare uitvoering van werkstraffen in de buurt verdienen in dit verband mijns inziens bredere navolging.

Ik zou graag nog een stap verder willen gaan met de inzet van schaamte als motor voor gedragsverandering. We weten één ding zeker. Van politie en justitie raken veel overlastgevende en criminele jongeren niet meer onder de indruk, eerder integendeel, de straatstatus neemt in die kringen alleen maar toe als je in aanraking komt met politie en justitie. Jongeren opsluiten leidt tijdelijk tot minder overlast en criminaliteit, maar terug op straat wordt het probleemgedrag, veelal in verergerde vorm na de gratis opleiding door medegevangenen, gewoon weer voortgezet.

Waar ik voor pleit is om eens te gaan experimenteren met een aanpak waarmee in de Verenigde Staten bemoedigende resultaten zijn geboekt. Enerzijds zorg je er door intensief recherchewerk voor dat de pakkans verhoogd wordt. Via de patseraanpak worden alle luxeartikelen waarvan je niet kunt aantonen hoe je die zelf hebt kunnen betalen van je afgenomen, zodat helder is dat misdaad niet loont. Met de veroordeling tot gevangenis- of werkstraf op zak, wordt vervolgens met de jongere in kwestie door politie en (jeugd)reclasseerder en een wethouder of burgemeester een bezoek gebracht aan de ouders (bij voorkeur in aanwezigheid van andere familieleden, in het bijzonder valt hierbij te denken aan oma’s). Ook aanwezig is een ondernemer uit de buurt die bereid is de jongere een baantje aan te bieden, eventueel in het kader van een leer/werktraject. Eventueel kan ook nog gedacht worden aan het uitnodigen van een rolmodel uit de buurt die bereid is de rol van mentor op zich te nemen. De jongere krijgt tijdens het gesprek een laatste kans aanbod. “Als je nu stopt met recidiveren, de aangeboden baan accepteert en laat zien dat je dat werk goed doet en je werkt mee aan de hulpverlening en je houdt dat een jaar vol dan schelden we je straf kwijt. Eventueel kunnen een eigen woning en toegang tot een persoonlijke passie (sport, muziek, kunst, etc) onderdeel zijn van het totaal pakket. Kom je de afspraken niet na dan wordt je direct opgepakt om je straf uit te zitten en raak je baan en eigen woning weer kwijt.” Deze afspraken worden breed in de buurt gecommuniceerd, zodat vele ogen en oren worden gemobiliseerd om naleving van de afspraken in de gaten te houden. De buurt is graag bereid hieraan mee te werken, omdat ze weten dat geldt “one strike and you are out”. Buurtbewoners en lokale ondernemers worden tegelijkertijd weer gemotiveerd om de jongere in kwestie waar mogelijk te helpen om zijn leven weer op orde te krijgen.

Wellicht dat we  hiermee niet alle draaideurjongeren bereiken, maar ik durf de stelling aan dat de recidive substantieel zal afnemen en dat veel jongeren hun leven op deze manier weer op de rit krijgen. Een belangrijk psychologisch voordeel van deze aanpak, naast het gebruik maken van schaamte voor familie, welwillende ondernemers en buurtbewoners, is ook de positieve boodschap van “we kunnen je opsluiten als we willen, maar dat doen we liever niet, we willen liever dat je er bij blijft horen en daarom geven we je nog een laatste kans”. Niet onbelangrijk bijeffect is dat langs deze weg ook betrokkenheid van de buurt en lokale ondernemingen wordt georganiseerd om medeverantwoordelijkheid te nemen voor de leefbaarheid. De overheid kan het immers niet alleen.

Leuk of niet, het gebruik van schaamte kan een effectieve katalysator zijn voor gedragsverandering. Als het werkt, waarom niet? De moeite van het proberen waard dus. Ik kijk uit naar uw reacties.

Erik Gerritsen