Hans Stam is het liefst écht bezig

Basisbaan is maatschappelijke winst, maar nog duur

Met zijn lange haar, baard en AC/DCshirt zou Hans Stam (49) door kunnen gaan voor een rockgitarist. Ware het niet dat hij een enorme bos rammelende sleutels aan zijn broek heeft hangen, die de inhoud van zijn werk verraadt. Naast beheerder van het Groningse sportpark Het Noorden is Stam in de praktijk ook klusjesman, bewaker, barman, trainer en – naar eigen zeggen – een jongerenwerker. Sinds de gemeente hem in maart 2020 aanstelde als beheerder, ruikt het elke dag fris in het clubhuis van voetbalvereniging Potetos.

Waar je normaal gesproken de geur van gras, zweet en bier zou verwachten, overheerst nu die van schoonmaakmiddel. Vanwege corona is het minder druk op het sportpark en heeft Stam dus ook, ondanks zijn indrukwekkende takenpakket, minder te doen. Daarom heeft hij ruim de tijd om op een barkruk in de lege voetbalkantine over zijn baan te vertellen. Het hebben van een nuttige baan doet hem goed, zegt hij. ‘Als je bezig bent, krijg je meer energie en interesse in allerlei dingen. Ik kan zelfs merken dat mijn hersenen zich meer gaan ontwikkelen.’

Stam is een van de vijfentwintig deelnemers aan een proef met ‘basisbanen’: maatschappelijk waardevolle banen tegen minimumloon. Ze zijn door de gemeente op maat gemaakt voor mensen die al lang in een bijstandsuitkering vastzitten. De basisbaan is bedoeld voor mensen die op de ‘gewone’ arbeidsmarkt om een of andere reden niet aan een baan komen. Mensen die, in gemeentejargon, een lange afstand tot de arbeidsmarkt hebben, en daardoor steeds verder de samenleving af komen te staan. Voor de gemeente Groningen is het welzijnseffect van de basisbaan een van de belangrijkste doelen van het experiment. Werkloos zijn is immers slecht voor de mentale en fysieke gezondheid.

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) publiceerde begin 2020 een rapport over de toekomst van werk, waarin de basisbaan een van de belangrijkste aanbevelingen was. Werk is té belangrijk voor het welzijn van het individu en de samenleving om werkloze mensen met een uitkering thuis te laten zitten, zo luidde de argumentatie van de WRR. Uit die publicatie bleek ook dat de moderne arbeidsmarkt steeds meer eisen stelt aan werknemers, waardoor een ‘gewone’ betaalde baan voor steeds meer mensen onhaalbaar wordt. ‘Mensen hebben niet altijd een afstand tot de arbeidsmarkt’, vatte WRR-onderzoeker Robert Went samen. ‘De arbeidsmarkt heeft ook een afstand tot sommige mensen.’

Waardevol werk
Waar het gebruikelijke beleid is om bijstandsgerechtigden dichter naar de arbeidsmarkt toe te bewegen, probeert de gemeente Groningen de arbeidsmarkt een stukje naar de bijstandsgerechtigden te duwen. De gemeente creëert waardevol werk door te inventariseren welke behoeften er zijn in de Groningse wijken en dorpen. Taken die de leefbaarheid verbeteren maar waarvoor normaal gesproken geen geld is, worden gebundeld in een basisbaan. Zo heeft de nieuwe werknemer ineens een inkomen en een nuttige dagbesteding, en knapt de buurt er nog van op ook.

Voordat hij aan zijn basisbaan begon, had Hans Stam allerlei baantjes. Vanwege aanhoudende artrose in zijn enkel lukte het hem nooit om lang aan de slag te blijven. Het begon op zijn 27ste. De laatste jaren heeft hij er continu last van. ‘Ik sta op met pijn, en ga met pijn naar bed’, vat Stam samen. De pijn frustreert hem, want hij houdt niet van stilzitten. ‘Ik zou het liefste hebben dat ze mijn enkels er vanaf konden zagen en me een nieuw paar konden geven. Dan zou ik dwars door het plafond springen. Maar dat bestaat dus niet.’

Stam, gediplomeerd kok, werkte onder meer als portier, in de bouw, achter de bar, en als organisator van concerten en festivals. Steeds speelde de pijn in zijn enkels op. ‘Elke keer werk je twee weken, drie weken, en dan heb je weer last van je enkels. Ik geloof dat ik bij elkaar wel vijf jaar in de WW heb gezeten.’ Daarom vindt Stam zichzelf niet geschikt om te werken voor een reguliere werkgever. ‘Ik hou van bezig zijn. Maar bij een werkgever in dienst, dat kan gewoon niet vanwege mijn enkels. Dan moet je elke dag dit, elke dag dat, elke dag zus, elke dag zo. En dat kan ik niet, ik moet alles op mijn eigen tempo doen.’ Daarom is deze baan, die is samengesteld op basis van Stams kwaliteiten en aangepast aan zijn tempo, ideaal. De meeste waardering haalt hij uit zijn werk wanneer hij iedereen op het voetbalveld met een ‘big smile’ ziet rondlopen. ‘Als dat niet het geval is, roep ik ze bij me en vraag wat er loos is. En dan krijg ik nogal eens het een en het ander te horen. Je bent hier gewoon een soort jongerenwerker.’

De gemeente Groningen bracht onlangs tussentijdse resultaten van de basisbaanpilot naar buiten. Daaruit blijkt dat de basisbaan zowel het welzijn als het inkomen verbetert. De deelnemers, waarvan het grootste deel al langer dan vijf jaar in de bijstand zat, geven aan dat ze minder stress ervaren en meer aandacht hebben voor hun gezondheid. Ze zijn blij met de waardering en de sociale contacten die het werk ze oplevert. ‘We weten vanuit onderzoek dat werk goed is voor de gezondheid’, zegt wethouder Carine Bloemhoff (werk & participatie, PvdA). ‘Het biedt structuur en draagt bij aan sociale contacten. Dat ervaren deze werknemers gelukkig ook.’

Vooruit
Ook gaan de meeste deelnemers er financieel aanzienlijk op vooruit. Het verschil tussen een bijstandsuitkering en het minimumloon is immers een aantal honderden euro’s per maand. Althans, dat geldt voor alleenstaanden. Voor Hans Stam lag het net wat anders. Omdat hij samen met zijn vrouw een bijstandsuitkering ontving, gingen zij er in eerste instantie niet op vooruit toen Stam begon met zijn basisbaan. De uitkering voor een echtpaar is even hoog als het minimumloon en wordt direct stopgezet op het moment dan één van de partners gaat werken.

Stam legde zich er niet bij neer. ‘Ik ben er zo eentje die niet een-twee-drie de handdoek in de ring gooit. Uiteindelijk kwamen we met de gemeente tot de conclusie dat mijn vrouw dan ook maar een basisbaan moest.’ Ook de gemeente is blij met de oplossing: het is immers de bedoeling dat deelnemers aan het experiment erop vooruit gaan. ‘En die basisbaan helpt de vrouw van Hans ook weer om onder de mensen te komen’, voegt wethouder Bloemhoff toe.

‘Omdat mijn vrouw nu een basisbaan heeft, zijn wij er in totaal een kleine 300 tot 400 euro netto per maand op vooruit gegaan’, vertelt Stam. ‘Dat zorgt ervoor dat je iets ruimer kan leven. Je kunt wat makkelijker de rekeningen betalen. Je hoeft niet meer elke cent om te draaien. Want als je getrouwd bent en minimaal één kind thuis hebt, kun je van een uitkering niet leven. Daarom bestaan er ook dingen als de voedselbank.’

De gemeente is blij dat de basisbanen positief uitpakken voor de deelnemers en voor de leefbaarheid van de buurten. De financiering van de banen is echter nog een knelpunt. Tot nu toe kostte een basisbaan de gemeente gemiddeld zo’n 34.500 euro. Daar staat een besparing op een bijstandsuitkering van 14.000 tegenover, maar die besparing valt binnen een jaar weg omdat het budget voor bijstandsuitkeringen elk jaar wordt aangepast op basis van het aantal inwoners per gemeente dat gebruik maakt van de bijstand.

Businesscase
Door middel van een maatschappelijke kosten-batenanalyse heeft de gemeente aangetoond dat de basisbanen het geld waard zijn. Tegenover de investering van de gemeente staan opbrengsten zoals het toegenomen inkomen van de medewerker, extra belastinginkomsten, lagere zorgkosten en verbeterde leefbaarheid van de wijk. De basisbaan is op die manier, vanuit maatschappelijk oogpunt bezien, winstgevend. ‘Dus het kan uit’, vat Bloemhoff samen. ‘Alleen liggen de kosten bij de gemeente terwijl de winst vooral ligt bij de deelnemers, het rijk en de zorgverzekeraars.’

De uitdaging is dus om de maatschappelijke businesscase zo vorm te geven dat de investering zich op de juiste plaats terugbetaalt. Eén van de manieren die de gemeente op het oog heeft om dat te bewerkstelligen, is door private partijen, zoals lokale ondernemers of maatschappelijke organisaties, mee te laten betalen aan de basisbanen. ‘Als private partijen ervan profiteren, kun je daar geld voor ophalen. In het vervolg gaan we daar meer nadruk op leggen’, aldus wethouder Bloemhoff.

Ook zou Bloemhoff graag willen dat ze het budget dat ze uitgeeft aan bijstandsuitkeringen kon ‘verlonen’ als salaris voor de basisbanen. Dat kan nu nog niet, waardoor elke besparing op een bijstandsuitkering dus terecht komt bij het rijk, en niet bij de gemeente. Daarnaast zal het budget voor begeleiding van mensen in de bijstand omhoog moeten, zegt Bloemhoff. ‘Tien jaar geleden hadden we 4.500 euro per werkzoekende, nu hebben we nog maar 1.500 euro.’

Aangezien de aandacht voor basisbanen groeit – het idee is al opgenomen in de verkiezingsprogramma’s van CDA, PvdA, D66, GroenLinks en de ChristenUnie – wil de gemeente haar ervaringen graag delen met de rest van het land. Bloemhoff noemt een aantal aandachtspunten: ‘Zorg dat je het voor de doelgroep doet die niet meer regulier aan de slag kan. Zorg dat je verdringing voorkomt: je moet niet een buurtconciërge vervangen door een basisbaan. En: koppel er geen uitstroomdoelstelling aan. Als mensen de stap naar een reguliere baan kunnen zetten, is het goed om dat te faciliteren, maar het moet geen doel zijn.’

Wakker
Hans Stam hoopt dat zijn gemeente met het experiment de landelijke politiek inspireert. ‘Ik hoop dat politiek Den Haag wakker wordt en inziet dat er mensen aan de onderkant van de samenleving zitten die gewoon niet voldoende geschikt zijn voor de arbeidsmarkt. En dat die mensen zo’n kans als deze moeten krijgen om zich te kunnen ontplooien. Iedereen heeft wel iets wat hij leuk vindt om voor andere mensen te doen.’

Als alles goed gaat, kan Stam nog ruim twee jaar door in zijn huidige functie. ‘En dan is de vraag wat voor kabinet er dan zit, en wat er hier dan weer in de gemeenteraad zit’, zucht hij. Als het experiment wordt stopgezet, betekent het dat hij weer thuis komt te zitten, en daar kijkt hij niet naar uit. Het liefste zou Stam dit werk blijven doen tot zijn pensioen.