Gevangenis zonder draaideuren

‘Ik kan zo niet mijn hele leven doorgaan’, beseft Omar. ‘Ik heb geen zin om op mijn veertigste nog steeds aan die shit te zitten en te moeten stelen.’ Zijn medecursisten knikken instemmend. Ook zij willen uit de goot. Eén voor één zijn ze zojuist binnen komen sloffen in het klaslokaal in justitiële inrichting De Tafelberg in Amsterdam.

 

Michel, een forse kerel met stekeltjeshaar. Jeffrey, bleek, spichtig, sproeten, het lange rode haar in een paardenstaart. Romeo, een lange Surinamer met een vaal gezicht. Ilhan, Turks, een strak getrimd baardje, ‘noem me maar Ahmadinejad’. En Omar, ook van Turkse afkomst, kort donker haar en eveneens bleek, zoals de meeste bewoners van elke gevangenis.

 

Allemaal hebben ze het etiket licht verstandelijk gehandicapt (LVG). En allemaal zitten ze in een ISD-maatregel (Inrichting Stelselmatige Dader), de regeling die het mogelijk maakt om hardnekkige recidivisten twee jaar op te sluiten voor een licht vergrijp. Achterliggend idee: in die twee jaar kunnen ze behandeld worden en trainingen volgen, zoals de cursus Spiraal naar Boven die vandaag op het progamma staat.

 

Triple cripple

 

Het zijn ‘zwakke broeders’, had programmamanager Hans Oud van de ISD-inrichting Tafelbergweg al gezegd. Deze zwakbegaafde jongens hebben een laag leervermogen, hun kortetermijngeheugen hapert, ‘je moet alles voortdurend herhalen’. Ze hebben vaak gedragsproblemen, kunnen een groep in een zorginstelling totaal ontwrichten, ‘dus niemand wil ze hebben’. Hans Oud: ‘Triple cripple: verslaafd, psychiatrische problemen én verstandelijk gehandicapt. Het is de allermoeilijkste groep gedetineerden.’

 

En dat blijkt, tijdens de drie sessies van de cursus die Binnenlands Bestuur bijwoont. De gesprekken schieten soms alle kanten op, iedereen praat door elkaar, het gaat ogenschijnlijk van de hak op de tak. Soms luisteren de mannen aandachtig, soms hangen ze apathisch in hun stoel. De een kan zijn ogen amper openhouden, de ander stuitert als een opgefokte ADHD’er. De ene keer hangen ze een onsamenhangend verhaal op, dan zijn ze weer glashelder in hun commentaar. De twee trainers proberen dit schommelende schip enigszins op koers te houden en de cursisten beetje bij beetje wat inzicht te verschaffen in hun middelengebruik.

 

‘Via de cursus Spiraal naar Boven proberen we hen te laten zien dat ze zelf wel degelijk keuzes kunnen maken. De voor- en de nadelen van hun drugsgebruik worden op een rijtje gezet’, aldus Oud. ‘Vaak gaat verslaving om verdoving: ze willen hun psychiatrische problemen niet meer voelen of de stemmen in hun hoofd niet meer horen.’

 

‘Het doel van de cursus is hen een zo normaal mogelijk leven te laten leiden’, vertellen de trainers Joost Beets en Ajmi Marzouk, afkomstig van de Jellinek-kliniek. ‘Je kunt kiezen om te stoppen, maar je kunt ook kiezen voor beperkt gebruik zonder af te glijden in de criminaliteit. In de training gaan we na wat voor elk individu het beste is.’ De verwachtingen moeten daarbij realistisch zijn: ‘Afkicken gaat niet in één keer. Dat gaat met vallen en opstaan.’

 

De cursus sluit goed aan bij de praktijk van de doelgroep, stelt trainer Beets. ‘We willen bereiken dat de cursisten gaan nadenken over hun middelengebruik. Ze hoeven niet per se te stoppen; ze kunnen er ook voor kiezen gecontroleerd te gebruiken en zo de kwaliteit van hun leven te verhogen.’ Die aanpak vergt ‘veel tact en geduld’, weet Beets. ‘Soms vraag ik mezelf ook weleens af: had deze bijeenkomst zin? Maar alles bij elkaar denk ik: ja. Het is geen wonderolie, maar omgaan met verslaving is altijd een kwestie van vallen en opstaan.’

 

Lastig

 

‘Waarom is stoppen met je drugsgebruik zo lastig?’, vragen de trainers op deze dinsdagmiddag aan de cursisten. ‘Ik wil rust in mijn hoofd’, reageert Jeffrey als eerste. ‘Ik heb totaal geen zelfvertrouwen. Ik moet eerst alles op een rijtje hebben en dan komt de rest.’ ‘Je kunt niet ineens stoppen. Dat moet stap voor stap’, weet Romeo, uit ervaring. De trainers leggen uit dat ook een zwaar verslaafde nog wel enige grip op zijn gebruik heeft. Veel junks zullen bijvoorbeeld niet gebruiken voor de ogen van kleine kinderen. Die momenten van niet gebruiken kun je ook verlengen, laten ze de deelnemers zien.

 

De uitleg in het cursusboek is in jip-en-janneketaal gesteld: ‘Probeer eerst te bedenken waarom je je gebruik zou veranderen. Denk daarbij aan de nadelen die je in stap 3 hebt genoemd. En misschien zijn er wel redenen om te stoppen, alleen nu nog niet. Dat hoeven helemaal geen smoezen te zijn. Misschien heb je wel grote problemen die eerst opgelost moeten worden voordat het zin heeft iets aan de dope te gaan doen.’

 

Na anderhalf uur peptalk slenteren de gedetineerden weer naar buiten. Of ze iets aan de bijeenkomst hebben gehad, vraagt trainer Joost nog. ‘Het was beter dan de vorige keer’, mompelt Michel. ‘Leerzaam’, zegt Romeo. ‘Ik heb niks geleerd wat ik niet al wist’, oordeelt Ilhan. ‘Jou mag ik wel’, wijst Omar naar Joost. ‘Maar die andere trainer zit me steeds uit te dagen. Dat moet hij niet doen. Ik heb een agressieprobleem. Dat staat ook in mijn dossier.’

 

Onhandelbaar

 

Een week later zijn ze terug. De groep blijkt onhandelbaar vandaag. Romeo is niet aanwezig. ‘Hij had geen zin’, zegt een bewaker. ‘Ik wil ook niet, maar ik móet. Dat vind ik wel een beetje scheef!’, roept Michel meteen.

 

Ilhan heeft zijn cursusboek niet bij zich. Trainer Ajmi vraagt hem het te gaan halen. ‘Nee, dat is niet nodig’, vindt Ilhan. ‘Je kunt niet zonder je boek’, zegt Ajmi. ‘Alles kan’, zegt Ilhan.

 

‘Wat vind jij nou van deze vertoning, Omar?’, vraagt Ajmi. ‘Oh shit!’, roept Omar, ‘Waarom word ík er nou weer bij betrokken? Ik ben geen bewaarder, ik kom voor de cursus.’

 

‘Als een student naar college gaat, neemt hij ook zijn boeken mee’, probeert de trainer nog. ‘Ik ben geen student’, brengt Michel ineens in, ‘ik zit in de ISD-afdeling B1. Ik ben gestoord.’ Vandaag lopen de cursisten de problemen na uit hun dagelijks leven. Huisvesting, dagvulling, inkomen, schulden, relaties, opleiding: nagenoeg alle veelplegers kampen met een waslijst aan moeilijkheden op allerlei gebied. De cursus probeert hen het overzicht te bieden van wat ze moeten regelen om een enigszins normaal leven te leiden. Pas dan zal afkicken kans van slagen hebben, zo is de filosofie.

 

De mannen zijn cynisch. ‘Aan het einde van de ISD-maatregel zetten je ze weer tussen de gebruikers. Dan zak je toch weer in de put’, voorspelt Michel. Jeffrey: ‘Het is een vicieuze cirkel. Hi, hé, ISD!’ Ilhan: ‘Ik zit al twee jaar te wachten. Nergens is plek. Waarom zit ik nog hier?’ Michel: ‘Omdat je je best niet doet! Ik wil niet naar de sociale werkplaats. Daar maken ze je gek, elke dag zakjes plakken. In de winter maakt het me geen fuck uit, maar in de zomer… Ik wil naar de zorgboerderij!’

 

Omar: ‘Ik wil ook nóóit naar een sociale werkplek! Heb je één keer wat gedaan en word je intellectueel totaal aangetast. Ik word neergezet als een mongool die helemaal niks kan.’ Michel: ‘Ze doen geen ene fuck hier in de gevangenis.’

 

Trainer Ajmi legt uit: ‘Als je huisvesting wilt, is inkomen belangrijk.’ Hij inventariseert wat de cursisten van plan zijn als ze eenmaal weer vrij zijn, en wat ze eventueel nu al aan voorbereidingen treffen. Ilhan: ‘Wat ik doe? Ik zit te wachten.’ En wat hij nog meer gaat doen? ‘Nog meer wachten, wachten, wachten, tot de einddatum.’ Ajmi: ‘Kom op! Je bent een mooie man, je besteedt zorg aan je uiterlijk. Dat betekent dat je van jezelf houdt, toch?’ Ilhan: ‘Hallo, hallo! Waar gaat dit heen?! Ik val niet op mannen!’

 

En zo is het elke keer wat. Het cursusboek volgt een stappenplan - maar papier is geduldig. In de praktijk van alledag gaat het overal over. Waarbij de trainers proberen druppelsgewijs wat motivatie te voeden.

 

Betrapt

 

Ilhan mag voorlopig niet meer op verlof, omdat hij na de vorige keer is betrapt op drugsgebruik. De groep weet er wel raad mee. ‘Je moet eerst eens naar jezelf kijken, man. Je mag niet op verlof omdat je gebruikt’, stelt Michel. Ilhan: ‘Ik moet van die verslaving af. Dáárom heb ik ISD, omdat ik het zelf niet kan.’ ‘Als jij alleen maar negatief blijft en hier zit te wachten, schiet je fokking niks op, ouwe! Respect moet je verdienen’, bijt Omar hem toe. ‘Kijk naar je eigen, man!’, zo mengt Michel zich weer in het gesprek. ‘Ik vind dit niet bij de cursus horen’, moppert Jeffrey. ‘Kan dit niet in ieders eigen tijd?’

 

De volgende sessie, een week later, zoomt in op het drugsgebruik. Romeo is ook weer van de partij. Het huiswerk bestond uit vragen over hoeveel drugs de cursist later nog denkt te gaan gebruiken. ‘Ik heb het niet ingevuld. Ik vind het een strikvraag’, verricht Omar de aftrap. ‘Oplichterij!’, roept Ilhan grijnzend. ‘Ik wil helemáál stoppen. Dan ga ik toch niet invullen dat ik nog twee bolletjes bruin wil gebruiken?!’, legt Omar uit. ‘Twee bolletjes is dus een tussenstop op weg naar helemaal stoppen?’, vraagt Ilhan. Romeo: ‘Ik kan hier niet stoppen. Buiten, dáár moet ik sterk zijn.’

 

Ajmi: ‘Buiten komen de beproevingen. Dáár moet je alert zijn en de afspraken met jezelf niet vergeten.’ Hij tovert enkele bolletjes uit zijn tas en houdt ze Ilhan onder de neus. ‘Hier, ik ben nu de dealer. Vijf bolletjes, vijftien euro. Wil je ze?’ Ilhan twijfelt. En neemt ze aan. De groep giert het uit. ‘De dealer bestuurt nog steeds je leven, man!’ De bedrieglijk echt uitziende bolletjes bevatten poedermelk, geen cocaïne, verklapt trainer Ajmi. Wat ze van de les van vandaag vonden? ‘Duf’, moppert Michel. ‘Was wel oké’, volgens Romeo. ‘Een toppertje’, grijnst Ilhan.

 

Jeffrey: ‘Laat maar zitten’

 

‘Ik ben een echte draaideurcrimineel’, zo introduceert de 35-jarige Jeffrey zichzelf. ‘Ik wilde zelf ISD, want buiten heb ik van niemand hulp. Ik heb ook het gevoel dat het wel gaat helpen. Maar bij die Spiraal naar Boven kun je wel merken dat die net uit de grond is getrokken, ze weten nog niet echt waar ze mee bezig zijn. Begint er eentje in de groep te praten, dan wordt daar een hele dag aan besteed. Ik heb al heel wat cursussen gehad, maar van deze steek ik niet echt wat op. Het is dat het verplicht is, anders had ik gedacht: laat maar zitten.’

 

Training voor draaideurcriminelen

 

• De ISD-maatregel voor draaideurcriminelen bestaat sinds 1 oktober 2004. Veelplegers die ondanks meerdere gevangenisstraffen zeer frequent blijven recidiveren, kunnen voor twee jaar worden opgesloten in een Inrichting Stelselmatige Daders. In totaal zijn er duizend ISD-plekken gecreëerd. De eerste drie jaar is de maatregel in totaal 1177 keer opgelegd. ISD’ers vormen slechts een klein deel van de totale gevangenispopulatie van 13.500 (cijfer CBS, 2008). Ze vormen echter verreweg de lastigste groep. Negen van de tien ISD’ers zijn verslaafd, zeven van de tien kampen met ernstige psychiatrische en/of persoonlijkheidsproblematiek of met een verstandelijke beperking.

   

• Het bestaande aanbod aan gedragstrainingen is ‘onvoldoende toegesneden’ op deze recidivisten, constateren Justitie-onderzoekers eind 2008 in een evaluatie. De trainingen zijn vaak te hoog gegrepen. Bovendien hebben de meeste ISD’ers al die cursussen al lang - en vaak zelfs meermaals - doorlopen tijdens eerdere detenties. Het aanbod ‘lijkt niet gericht op het aanpakken van de kernproblematiek van zeer actieve veelplegers’, concluderen de onderzoekers. Om in die lacune te voorzien, wordt er sinds enige tijd op enkele plaatsen geëxperimenteerd met de training Spiraal naar Boven. Justitie geeft tot op heden echter geen groen licht om de cursus overal aan te bieden - tot groot verdriet van de werkers in het veld en van de Stichting Verslavingsreclassering (SVG). Als officiële erkenning uitblijft, vergoedt Justitie de cursus ook niet. SVG-directeur Ten Holte schreef staatssecretaris Albayrak (Justitie) onlangs dat erkenning volgens de huidige criteria niet haalbaar is omdat Spiraal naar Boven niet in de bestaande protocollen past. De bijeenkomsten zijn weinig gestructureerd; de kracht zit juist in de onvoorspelbare groepsdynamiek, aldus Ten Holte. In een brief aan de Kamer noemt hij het ‘onbegrijpelijk dat een gedragstraining die door zowel de medewerkers van het gevangeniswezen, als door de zorg en de reclassering als zinvol en passend voor de ISD wordt beoordeeld, door het beleid wordt gehinderd’.

   

Omar: ‘Het gaat me zeker helpen’

 

‘Ik heb zelf om ISD gevraagd omdat ik weet dat ik met een reguliere straf niks opschiet’, begint Omar. ‘En het gaat me zeker helpen. Zonder ISD was ik allang weer buiten geweest en dan had ik nu vrijwel zeker weer in de goot gelegen. Maar met het onderwijs hierbinnen bereik ik niks. Het is echt k.u.t. Op je diploma staat dat je dat hier hebt behaald; daar kan ik dus niks mee. Denk je nu echt dat een baas dan zegt: mmm, dat ziet er goed uit, laten we jou maar nemen?'

 

'Ik was geen heilig boontje, ik was één blok terreur. Een lichte vorm van borderline, een hoog temperament. Maar nu word ik aangeduid als zwakbegaafd en zwakzinnig, alleen omdat ik een IQ van 72 heb. Daar erger ik me rot aan. De cursus Spiraal naar Boven vind ik een beetje simpel, maar toch wel nuttig.'

 

'Je leert terugkijken op je eigen drugsgebruik. Als ik al dat geld dat ik aan drugs heb besteed, had opgespaard, had ik nu een dikke villa in Turkije gehad. En je gaat inzien hoeveel leed je bij je familie hebt veroorzaakt. Ik besef nu dat ik al die jaren met een bord voor m’n kop heb gelopen. Ik ben er schijtziek van. Nu is het genoeg geweest.’

 

Ilhan: ‘Geen centimeter opgeschoten’

 

‘Die ISD heeft me alleen maar slechter gemaakt’, vertelt Ilhan (27). ‘Ik ben er geen centimeter mee opgeschoten. Die cursussen, die slaan helemaal nergens op. Hoeveel heb je gerookt? Wat vind je het lekkerste? Alles wat ik wil vergeten, halen ze hier naar boven. En als ik weer buiten ben, is het toch heel anders dan hier op de cursus.'

 

'Ik zou liever in een kliniek zitten waar ik in het weekend naar buiten kan, boodschappen kan doen en zo. Of begeleid wonen. Dat hadden ze ook beloofd, maar dat was dus gelogen. Hier zit ik twee jaar te zitten in een hok, daar help je niemand mee. De stress is alleen maar erger geworden. Hier heb je alleen maar stress, stress, en tv, tv en nog eens tv.’