Gemeenten aan zet in strijd tegen arbeidsuitbuiting

De opsporing en de aanpak van arbeidsuitbuiting blijft achter. Gemeenten hebben een belangrijke taak in het signaleren van arbeidsuitbuiting. Zij moeten onder meer kwetsbare sectoren en werknemers in kaart brengen. Daartoe moeten zij – ook financieel – door het rijk in staat worden gesteld. De aanpak van arbeidsuitbuiting moet daarnaast een prominente plek in het nieuwe regeerakkoord krijgen.

Sombere conclusie

Het is een sombere conclusie die de Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen trekt in zijn vandaag verschenen Dadermonitor mensenhandel 2015-2019. De aanpak van arbeidsuitbuiting blijft achter in vergelijking met andere vormen van mensenhandel, schrijft Nationaal Rapporteur Herman Bolhaar. Gegevens over daders van arbeidsuitbuiting zijn beperkt en als daders worden gepakt, worden ze relatief minder vaak veroordeeld en krijgen relatief minder vaak een onvoorwaardelijke vrijheidsstraf.

 

Ontoelaatbaar

‘Om te weten wat er gaande is, moet je scherpstellen wat ontoelaatbaar is. We stellen ons in Nederland onvoldoende de vraag of iets uitbuiting is; en daarmee fundamenteel ontoelaatbaar’, stelt Bolhaar in een toelichting op het rapport. Een van zijn belangrijkste aanbevelingen is om op lokaal niveau te inventariseren welke sectoren en werknemers bovengemiddeld kwetsbaar zijn voor uitbuiting en deze inventarisatie te gebruiken om de aanpak van arbeidsuitbuiting te sturen. In de regio Oost-Brabant is daartoe recent een pilot gestart.

 

Grove manieren

Bolhaar durft de stelling aan dat in alle sectoren arbeidsuitbuiting kan voorkomen. Van aspergeteelt, massagesalons, au pair-sector, kassen, scheepvaart, bouw, vrachtwagensector tot horeca. Het gaat daarbij onder meer om gevaarlijk werk, lange uren en slechte werk- en woonomstandigheden. Ook zijn er situaties waarbij sprake is van agressie en fysiek geweld. ‘Op een grove manier verdienen mensen geld over de rug van kwetsbare mensen.’ Ontoelaatbaar, vindt de Nationaal Rapporteur. Burgemeester Lex Roolvink van Grave sluit zich daar volmondig bij aan. Roolvink is voorzitter van de regionale tafel, waarin wordt samengewerkt met het Openbaar Ministerie, politie, de Inspectie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (ISZW), Taskforce RIEC, zorgpartners en de Ketenregisseur Mensenhandel om zo de 37 gemeenten van Oost-Brabant te ondersteunen in de aanpak van mensenhandel. Drie van de 37 gemeenten zijn lid van de regionale tafel.  

 

Verkeerde praktijken

‘We willen uitbuitingsvrij zijn in dit land. Als we het daar met zijn allen over eens zijn, moeten we op zoek naar de kwetsbaarheden en de verkeerde praktijken’, aldus Bolhaar. Gemeenten spelen wat hem betreft daarin een cruciale rol. ‘Het is belangrijk dat alle gemeentelijke instanties controles uitvoeren en er zo vroeg mogelijk bij zijn als sprake is van arbeidsuitbuiting.’ Dat is precies de bedoeling van de recent gestarte pilot in onder meer Oost-Brabant, vertelt Roolvink. ‘We gaan inventariseren in welke sectoren kwetsbaarheden zitten en welke kwetsbare mensen slachtoffer van arbeidsuitbuiting kunnen worden. En vervolgens kijken we hoe we daar mee om gaan. De resultaten van deze pilot, de kennis die we hiermee op doen, stellen we aan alle gemeenten ter beschikking.’ De pilot duurt drie jaar.

 

Compleet uitgebuit

Iedereen kent het schrijnende verhaal van de aspergekweekster uit Someren die werknemers uit vooral Oost-Europa en Portugal uitbuitte. ‘Mensen moesten verplicht op het terrein blijven, er liepen honden rond en ze moesten verplicht inkopen doen in een winkeltje op dat terrein van die eigenaar. Ze werden compleet uitgebuit. Dit kunnen we niet accepteren in een samenleving als Nederland. Dat mag niet gebeuren’, aldus Roolvink. Ambtenaren, van welke afdeling ook, moeten bij bedrijfscontroles hun oren en ogen goed openhouden, alert zijn op signalen die met arbeidsuitbuiting te maken kunnen hebben. ‘Als je bij zo’n bedrijf naar binnen gaat, zie je de mensen die daar werken en kun je ze hen in de ogen kijken. Je ziet dan vaak al heel veel. Maar ook als je in kleine ruimtes drie stapelbedden ziet staan en een douche, dan moet je aanvoelen dat er – in potentie – iets niet pluis zou kunnen zijn. Dat betekent dat je verder onderzoek moet doen. Als je de andere kant op kijkt, mis je zaken.’ Naast de signalen van ambtenaren, moeten ook de signalen van mensen uit de samenleving krijgt serieus worden opgepakt.

 

Afhankelijkheidsrelatie

Het klinkt eenvoudig, maar dat is het niet, benadrukken Bolhaar en Roolvink. Slachtoffers zien zich vaak niet als slachtoffer. Omdat ze in het land van herkomst onder nog slechtere arbeidsomstandigheden hun werk moesten doen bijvoorbeeld. De kans dat zij aangifte doen of een signaal afgeven is klein. Daarnaast zitten slachtoffers vaak klem in hun (afhankelijkheids)relatie met de werkgever. ‘Dit geldt zeker als het gaat om all inclusive constructies’, aldus Bolhaar. ‘Wat er op het eerste gezicht heel netjes uitziet, kan akelig uitpakken.’ Arbeidsbureaus of werkgevers regelen niet alleen een baan, maar ook huisvesting en verzekering. ‘Op het eerste gezicht lijkt daar niets mee, dat je op deze manier onder de pannen bent. Aan de andere kant ben je enorm afhankelijk van die werkgever.’ Als je kritiek levert op de arbeidsomstandigheden en op straat wordt gezet, verlies je alles, ook het dak boven je hoofd. ‘Daarmee worden deze mensen nog makkelijker slachtoffer van een volgende malafide werkgever’, stelt Bolhaar.

 

Beschermen

Hij tekent overigens aan dat niet alleen arbeidsmigranten worden uitgebuit. ‘Het gaat ook om autochtone kwetsbare mensen. Mensen in een afhankelijkheidsrelatie, of met een verstandelijke beperking, au pairs en ongedocumenteerden. Het gaat om mensen die op de een of andere manier op zoek zijn naar een beter bestaan en vaak zelf helemaal niet door hebben dat ze slachtoffer zijn.’ Het is in de ogen van Bolhaar een overheidstaak om deze mensen te beschermen. En daarvoor is die inventarisatie door gemeenten zo belangrijk.

 

Omvang onbekend

De omvang van arbeidsuitbuiting is niet bekend. ‘Je kunt pas goed onderbouwd zeggen hoe groot het probleem is als je weet waar je naar moet kijken’, aldus Bolhaar. Volgens de Inspectie van SZW zijn er 900.000 kwetsbaren in de arbeidssector. ‘Dat betekent niet een op een uitbuiting, maar dat betekent wel dat we moeten opletten. Dat is de waarde van de gemeentelijke pilots.’  ‘De tijd van duiken door gemeenten is wat mij betreft voorbij’, stelt Roolvink. ‘We moeten allemaal onder ogen zien dat het in alle 352 gemeenten kan voorkomen. Daar moeten we ons steeds bewust van zijn.’

 

Opvang slachtoffers

Maar niet alleen gemeenten spelen een belangrijke rol bij het opsporen en bestrijden van arbeidsuitbuiting, benadrukt Bolhaar. Het begint met voorlichting in het land van herkomst tot aan de opvang van en hulp aan slachtoffers. Lokale, nationale en internationale overheden hebben hierin een rol te spelen. ‘Voorlichting in het land van herkomst en het in vizier hebben van malafide uitzendbureaus is belangrijk. Vervolgens moeten gemeenten hulp verlenen aan de mensen die het nodig hebben. Je bent dan helaas al in een vergevorderd stadium’, aldus Bolhaar.

 

Flinke klus

‘Het is een flinke klus, maar dit mogen wij niet laten gebeuren. Arbeidsuitbuiting is onze samenleving onwaardig’, stelt Roolvink resoluut. Gemeenten moeten wel door het rijk worden gefaciliteerd, inclusief budget, vinden zowel Roolvink als Bolhaar. ‘Als we met elkaar vinden dat dit een onacceptabele situatie is, vind ik dat je gemeenten in staat moet stellen om dit fundamenteel aan te pakken’, aldus Roolvink. ‘Het geen reguliere taak waarvan het rijk zegt dat we dit er als gemeenten even bij moeten doen.’ Over de hoogte van een benodigd budget willen beiden geen uitspraak doen. Dat gaat een eigen leven leiden en er is veel meer nodig dan alleen geld. Met alleen geld is het probleem niet opgelost. ‘Het gaat ook om bewustwording en mindset’, benadrukt Roolvink.

 

Regeerakkoord

De extra aandacht die de aanpak van arbeidsuitbuiting nodig heeft, moet een prominente plek in een volgend regeerakkoord krijgen. ‘Het is een grote klus en vergt een lange adem’, aldus Bolhaar.  ‘We moeten onder ogen zien dat dit niet bij onze samenleving past. Deze aanpak moet stevig worden verankerd. Het is geen kleinigheid.’