Geen stok achter de deur

Gemeenten proberen soepeler bijstandsregime uit

De meeste publiciteit kregen gemeentelijke voornemens om experimenten te doen met een basisinkomen. Dergelijke experimenten zijn wettelijk niet toegestaan voor gemeenten, aangezien zij een vorm van inkomenspolitiek zijn. Na anderhalf jaar onderhandelen tussen de vier initiatiefgemeenten en het ministerie kwam PvdA -staatssecretaris Jetta Klijnsma onlangs met een Algemene Maatregel van Bestuur (AMvB), waarin voorwaarden en restricties voor experimenten in de Participatiewet staan. Experimenten werden mogelijk, maar tegelijkertijd kaderde het besluit de mogelijkheden voor gemeenten verder in.

Vijfentwintig gemeenten mogen experimenten uitvoeren, zolang maximaal 4 procent van de totale bijstandspopulatie meedoet. Bijstandsgerechtigden mogen alleen vrijwillig aan de experimenten deelnemen. Verder worden verschillende experimentgroepen voorgeschreven: de controlegroep, de ontheffingsgroep, een intensiveringsgroep, een vrijlatingsgroep en mogelijke combinatiegroepen. Ook is er nog een referentiegroep van bijstandsgerechtigden die niet meedoen aan het experiment.

De proef moet binnen wettelijke kaders van de Participatiewet worden uitgevoerd en mag maximaal twee jaar duren. Gemeenten moeten een plan van aanpak indienen en het college dient elk half jaar aan de minister verslag uit te brengen. Even was de vraag of een tegenprestatie verplicht moest zijn in de experimenten. De gemeente Amsterdam vraagt die bijvoorbeeld niet en zou dan uitgesloten zijn van deelname. In de AMvB staat dat gemeenten beleidsvrijheid hebben en houden, dus een tegenprestatie vragen is niet verplicht. Wel moet er een speciale groep bijstandsgerechtigden zijn (de intensiveringsgroep) die dubbel zoveel inspanningen moet doen om te re-integreren. Dat was een wens van de VVD. Zo kan ook worden getoetst of dat een positieve uitwerking heeft op de uitstroom.

Grotere uitstroom
De vier gemeenten die sowieso dit jaar beginnen met experimenten zijn Utrecht, Groningen, Tilburg en Wageningen. Zij konden zich per 1 april aanmelden. Sommige omliggende gemeenten sluiten zich bij deze experimenten aan. Het ministerie van SZW meldt dat enkele tientallen gemeenten al speciale informatiebijeenkomsten hebben bijgewoond. Zij kunnen zich vanaf 1 mei aanmelden.

De experimenten moeten leiden tot een grotere uitstroom van bijstandsgerechtigden naar werk en onafhankelijkheid van de uitkering. Dat onderdeel moet wetenschappelijk onderbouwd worden gemeten naar een beoordelingskader van onderzoeksorganisatie ZonMW. Een heel bijzondere uitleg van het ministerie, vindt wethouder Dennis Gudden van de gemeente Wageningen. ‘Wij willen weten wat het doet met de mensen zelf. Welk effect heeft het op hun welbevinden, motivatie en gezondheid? Dat is voor ons minstens zo relevant en een nadrukkelijk ook een aspect van het experiment.’

Het experiment in Wageningen is gericht op vertrouwen geven en een initiatief uit de raad. Die beslist in april of het raadsvoorstel in lijn is met de verwachtingen. Gudden onderscheidt twee belangrijke onderzoeksgroepen: de bijverdiengroep en de maatwerkgroep. In de bijverdiengroep wordt 50 procent van de bijverdiensten van een deelnemer “vrijgelaten”, in de Participatiewet is dat 25 procent. Een deelnemer kan aan bijverdiensten per maand netto maximaal 199 euro overhouden, net als in de huidige wet, maar wel voor een periode van twee jaar. ‘Dat is een verruiming, want voorheen was dat zes maanden.’ Dat bedrag had van Gudden hoger mogen zijn, maar dit was het maximaal haalbare.

In de maatwerkgroep worden bijstandsgerechtigden op de hun gewenste manier geholpen. ‘Nu heersen daar wantrouwen, regels en de stok achter de deur. Soms werkt dat, maar niet altijd. Mensen willen een bijdrage leveren, financiële onafhankelijkheid en sociale verbindingen leggen. Weinig mensen kiezen bewust voor de bijstand. Wel hebben mensen verschillende wensen, dus gaan we per persoon verschillende trajecten in.’

Meedoen is vrijwillig, maar het is de bedoeling dat zoveel mogelijk mensen aan het experiment deelnemen. Voor de “bijverdiengroep” zijn 700 mensen nodig, al kan daar worden samengewerkt met Utrecht. In Utrecht en Wageningen gaat de selectie voor de groepen per loting. ‘We gaan niet bepalen wie in welke groep komt, want dan beïnvloed je de uitkomst’, aldus Gudden.

Begeleiden op maat
Sommige wetenschappers vrezen dat bijstandsgerechtigden zich niet zullen opgeven, omdat ze ook in een “strenger regime” terecht kunnen komen. Maar volgens Gudden vullen de deelnemende gemeenten de “intensiveringsgroep” in met “intensievere begeleiding”. ‘Daar biedt de AmvB ruimte voor. Een intensivering zien wij als meer begeleiding op maat. Dat is iets anders dan een verdubbeling van de verplichtingen.’

Uniek aan het experiment in Groningen is dat er ook een groep is die zelf één van de drie mogelijkheden mag kiezen: meer bijverdienen, intensievere begeleiding of ontheffing van de sollicitatieplicht. Groen- Links-wethouder Mattias Gijsbertsen ziet Groningen daarmee voor het eerst in Nederland breken met het principe van one size fits all, waarmee de stad recht doet aan grote verschillen tussen uitkeringsgerechtigden. ‘Een ondernemer vergt nu eenmaal een andere aanpak dan een bijstandsmoeder met drie kinderen.’

In totaal zullen vanaf 1 juli 700 van de ongeveer tienduizend bijstandsgerechtigden in de stad twee jaar meedoen aan het experiment Bijstand op Maat, waarin vertrouwen en maatwerk centraal staan. Daarvan vallen 150 in de controlegroep. ‘We hadden vijf groepen van honderd, maar een poweranalyse van de Rijksuniversiteit Groningen toonde aan dat we bij meer deelnemers meer wetenschappelijke inzichten kunnen opdoen.’

Vloggen
De universiteit evalueert uitstroomeffecten en werkaanvaarding, maar kijkt ook naar participatie in brede zin en het welzijn van de deelnemers. Die gaan tijdens het experiment vloggen en ook worden bijeenkomsten georganiseerd waar hun ervaringen centraal staan.

Uitgesloten van deelname zijn onder meer mensen die korter dan een half jaar in de bijstand zitten, mensen in de schuldsanering en gehuwden. Uit de overgebleven groep wordt eerst een aselecte steekproef getrokken van 1.750 mensen. Daarna worden zij na hun instemming aselect over de drie groepen verdeeld en mag dus één deel zelf kiezen in welke groep ze terechtkomen. De groep die onder de strengere voorwaarden valt is door de AMvB aan het onderzoek toegevoegd, inmiddels aangepast tot de “intensieve begeleidingsgroep”. ‘Iedere deelnemer gaat persoonlijk voordeel ondervinden van het experiment. Deze groep krijgt betere begeleiding door ervarings deskundige professionals.’

Gijsbertsen noemt het tragisch dat de discussie zo gepolitiseerd is. ‘Het is jammer dat we niet de volledige ruimte krijgen, maar het is toch genoeg om met het experiment te beginnen. Bij te weinig ruimte was ik er niet mee begonnen.’ De huidige Participatiewet helpt mensen niet uit te stromen, mee te doen of zich goed te voelen, merkt Gijsbertsen. ‘Er is weinig oog voor de persoonlijke situatie.’ Bijstand op Maat is niet het enige Groningse experiment met de bijstand. In oktober begon het experiment Parttime ondernemen in de bijstand, waarbij bijstandsgerechtigden meer ruimte krijgen een eigen bedrijf te starten.

De 110 deelnemers met gemiddeld drie jaar een uitkering maakten een ondernemingsplan en gingen aan de slag. Uit een recente evaluatie blijkt dat 18 mensen geen bijstand meer nodig hadden en 33 winst maakten met hun onderneming. Tegenover vermindering van uitkeringskosten stonden extra kosten voor begeleiding en trainingen, maar netto bespaarde de gemeente 50.000 euro, waarmee de pilot zichzelf ruimschoots had terugverdiend. Gijsbertsen wil er daarom structureel beleid van maken.

Utrecht: weten wat werkt
De gemeente Utrecht begint op 1 mei met het experiment ‘Weten wat werkt’. Dat experiment bevat vier groepen: een controlegroep die met de huidige regels werkt en drie groepen zonder sollicitatieplicht. Daarbij zoekt een groep zelf naar werk, een groep kan daar begeleiding bij krijgen en een groep krijgt vooraf of achteraf een vergoeding van 125 euro per maand voor een klus van acht uur per week die wordt uitgekozen door de gemeente.

Een vijfde groep, waarin mensen ruimer mochten bijverdienen naast hun uitkering is voorlopig uitgesteld en volgt mogelijk later. Die groep zou “bijstand als basisinkomen” gaan heten na een door GroenLinks ingediende en breed gesteunde motie. Hierin mochten mensen bijverdienen naast een basisinkomen. Maar de AMvB laat dit niet toe. Bijstandsgerechtigden mogen netto maximaal 199 euro per maand overhouden, zoals in de huidige regels. Wel geldt een langere termijn van 24 maanden.

Zo heeft het experiment weinig meerwaarde, vindt GroenLinks. De partij vraagt wethouder Everhardt dit experiment te schrappen of uit te stellen tot een nieuw kabinet wellicht meer experimenteerruimte biedt. Voor de overige vier groepen is de gemeente bezig met de voorbereidingen, onder meer voor de werving. Die was eind maart nog niet begonnen. Wethouder Everhardt heeft toegezegd dat er bij de beoordeling van de resultaten rekening zal worden gehouden met het geringe verschil met de huidige regeling.