‘The enemies field of vision’

Gelukkig zijn er veel soorten kunst. Deze tekst gaat over kunstenaars die zich verhouden tot de leefomgeving en daarbij (onbevangen) ons handelen bevragen. Hun werk kan een proces zijn of tijdelijke interventie, maar het is nooit de gebruikelijke kers op de taart. Het (vrij) kunnen reflecteren op een plek of situatie en het zoeken naar betekenis in bijzondere samenwerkingsverbanden zijn daarbij van het grootste belang. Het ontbreekt deze kunstenaars structureel aan toegang tot middelen. Zij zijn over het algemeen geen serieuze ‘partij’ voor het gemeentelijk uitvoeringsapparaat. Deze kunstenaars voeren (vaak ieder voor zich) een (risicovolle) strijd om (voorbij de symboolpolitiek) tot betekenisvolle perspectieven te komen.

The enemies field of vision is een militaire term. Het verwijst naar het blikveld dat onder controle is van een tegenstander. In de hedendaagse maatschappij staat kennis en expertise in dienst van betalende opdrachtgevers die ons blikveld bepalen. De realiteit is de uitkomst van conflict, een gevecht tussen macht en tegenmacht. Het is misschien wat kort door de bocht, maar je kunt stellen dat kunstinstellingen als business case de thema’s volgen die leiden tot subsidiëring. Thema’s die hun bestaan zeker stellen en dus afhankelijk zijn van politieke tendensen. Gemeenten worden geleid als bedrijf met onderaannemers en burgerconsumenten. De marktlogica die hiermee systematisch wordt geborgd kunnen artistieke dienstverleners niet volgen. Het leidt namelijk in alle gevallen tot toegepaste beeldvorming.

Juist door deze ‘vrijdenkende’ kunstenaarspraktijken context-afhankelijk te faciliteren in een dorp of stad ontstaat haar maatschappelijke relevantie. Waar het maatschappelijke vraagstuk vanuit een gedeelde verantwoordelijkheid centraal zou moeten staan in de democratische driehoek – het handelen van burgers, bedrijfsleven en overheid, spelen steeds vaker secundaire (economische of politieke) belangen de hoofdrol. Burgerparticipatie is eerder citymarketing dan medezeggenschap. De democratische ruimte is een prikkelarme omgeving geworden waar we parkeren als we boodschappen doen. Dit moet echt anders en dat kan door nieuwe vormen van opdrachtgeverschap en mede-eigenaarschap te faciliteren.

De economische meetlat leidt vandaag tot één armoedig venster op de wereld. Alle andere perspectieven worden hiermee eenvoudig buitenspel gezet. Als kunstenaar zoek ik naar andere manieren om ‘deelnemer’ te worden van dit maatschappelijke vormgevingsproces. Gemeenten zouden hun macht aan moeten wenden om deze (oppositionele) verbeeldingsruimte veilig te stellen. Mijn praktijk laat echter zien dat deze kunst niet zelden als bedreigend wordt ervaren. Al snel moet de ‘tegenstander’ worden uitgeschakeld en wordt ons het geboden ‘uitzicht’ ontnomen.

Voor maatschappelijke opgaven schrijven gemeenten liever een tender uit. De projectbureaus die hierop solliciteren zijn de ‘landschapsschilders’ van onze tijd. Aangeboden wordt een juridisch verantwoord plaatje vanuit een technocratisch idee, steeds gericht op (tijdelijke) commerciële oplossingen voor de (nog ongekende) problemen. Problemen die ongekend zullen blijven. Deze vorm van damage control creëert zelden het geliefde erfgoed van morgen. Juist daarom is het zo belangrijk om kunstenaars te faciliteren en in hun kracht te zetten in the enemies field of vision.

Edwin Stolk is beeldend kunstenaar en schreef deze bijdrage binnen het project ‘Gezocht: Talentvolle Gemeenten’, waarin wordt gebroken met de gebruikelijke subsidierelaties tussen de overheid en kunstenaars. Sinds 2007 organiseert Stolk zich in tijdelijke samenwerkingsverbanden rond uiteenlopende maatschappelijke vragen als de participatiesamenleving, het herbestemmen van erfgoed, het samen bouwen aan een identiteit van wijken en buurten of het ontwikkelen van een toekomstvisie voor krimpregio's.