Eigen kracht van burgers versterken

Stel: je hebt geen werk, maar wel schulden. Je zoon heeft problemen op school en je vrouw heeft na een ongeval een aangepast toilet en een invalidenparkeerkaart nodig. Nu moet je voor al deze afzonderlijke problemen bij evenzovele loketten aankloppen. En bij elk loket al je gegevens opnieuw opgeven en wachten op de aangevraagde ondersteuning.

De ambtenaren achter die loketten kunnen hulp of zorg leveren vanuit verschillende wetten of regelingen. Wat ‘geleverd’ wordt, moet per wet en regel nauwkeurig worden verantwoord. Werken vanuit de gedachte dat de burger bij problemen in één keer kan worden geholpen, ongeacht het geldpotje of de onderliggende wetgeving, is er niet bij.

Het kan anders en het moet anders, vond de gemeente Enschede al een paar jaar geleden. ‘Wij waren al met decentralisaties bezig voordat het rijk ging decentraliseren’, vertelt Hans Weggemans gekscherend. Weggemans is in Enschede directeur wijkontwikkeling, zorg en welzijn en coördinerend directeur voor de transities. Enschede is een van de zogeheten koplopergemeenten van het rijk (zie kader).

De ervaringen die Enschede de afgelopen jaren heeft opgedaan met wijkcoaches, multidisciplinaire wijkteams en sociale huisartsen sluiten vrijwel naadloos aan op de achterliggende (rijks)filosofie bij de decentralisaties. Die is dat gemeenten dicht bij hun burgers staan en daardoor beter weten waaraan die behoefte hebben. Door de zorg op maat te regelen, kan goedkoper en efficiënter worden gewerkt. Daarom gaan de taken naar de gemeenten over met een budgetkorting van 5 tot 10 procent, variërend per transitie. De hoop en verwachting is daarbij ook dat het beroep op (dure) specialistische ondersteuning en hulpverlening minder wordt.

Alleen al vanwege die budgetkorting moet het roer om, stelt Weggemans. ‘Je kunt het bestaande aanbod niet in stand houden met minder budget.’

Duwtje

Enschede heeft met die wijziging geen problemen. ‘Die bezuinigingen geven juist een duwtje, een kans om een nieuw stelsel van maatschappelijke ontwikkeling van de grond te krijgen’, zegt Weggemans. Volop inzetten op preventie vindt hij meer dan logisch. Niet alleen omdat het veel ellende bespaart bij de betrokkenen zelf, maar ook omdat specialistische zorg ontzettend duur is. Een plek in een gesloten jeugdinrichting kost zo’n 125.000 euro per jaar. ‘Vaak worden de jongeren daar ook niet beter van.’

De inzet van wijkcoaches en sociale huisartsen is al in een aantal wijken beproefd en wordt in het licht van de decentralisaties de komende jaren verder ‘uitgerold’ over de hele stad. De aanpak geldt vooralsnog voor zorg en welzijn; na de invoering van de Wwnv wordt daar straks ook werk aan toegevoegd.

Hoe werkt het ‘Enschedese model’? Bij problemen kan een Enschedeeër in zijn eigen wijk aankloppen bij een sociale huisarts. Die bepaalt of er een zogeheten keukentafelgesprek moet komen, nog zo’n term die in gemeenteland gemeengoed aan het worden is. Bij een keukentafelgesprek gaat een medewerker van de gemeente bij de mensen thuis in gesprek. Samen met hen wordt in kaart gebracht wat er aan de hand is.

Weggemans: ‘In zo’n gesprek komen vaak meer problemen op tafel dan waarvoor men in eerste instantie aanklopte.’ Het kan gaan om schulden, verslavingsproblematiek of toch iets ernstiger problemen met de zoon dan aanvankelijk uitgesproken. ‘Vervolgens wordt een plan opgesteld waarin komt te staan hoe de problemen kunnen worden aangepakt. Vooral ook: wie dat kan doen.’

Eigen kracht

In Enschede wordt eerst gekeken naar wat de persoon in kwestie, zijn familie en sociale omgeving zelf kunnen oplossen. ‘We willen immers de eigen kracht van burgers versterken en hen daarop aanspreken’, zegt Weggemans. ‘Iedereen moet naar vermogen bijdragen.’

Daarna wordt gekeken of er in de wijk (basis)voorzieningen zijn waarmee de Enschedeeër deels uit de brand kan worden geholpen. Pas in de allerlaatste plaats wordt specialistische hulp geregeld. Dat gebeurt via de sociale huisarts of de medewerker die het keukentafelgesprek heeft gevoerd. Weggemans: ‘Onze burgers hoeven dus niet meer van het ene naar het andere loket; alles wordt in één keer door één persoon geregeld. Ook bij complexe vragen.’

Weggemans is te spreken over de vooruitgang in zijn gemeente, maar er zijn nog flink wat vraagstukken waar de stad zich het hoofd over breekt. Hij noemt er een aantal: ‘Hoe gaan we de indicatie regelen? Hoe gaan we toezien op de kwaliteit en hoe gaan we aanbesteden? Doen we dat per wijk, of gaan we raamcontracten sluiten met aanbieders waaruit burgers een keuze kunnen maken?’

De decentralisaties kosten ook intern de nodige kruim. Ambtenaren moeten anders werken: over hun eigen vakgebied heenkijken en samenwerken met collega’s van andere vakgebieden. Dat is niet altijd makkelijk, erkent Weggemans. ‘Er zijn heus wel rimpelingen. Maar we hebben allemaal hetzelfde doel voor ogen en staan daar ook achter: onze burger efficiënter, effectiever en goedkoper van dienst zijn.’

Ook een andere koplopergemeente, Zoetermeer/ Pijnacker-Nootdorp, worstelt nog met een aantal vraagstukken, vertelt Wanda Bouwmeester, programmamanager samenwerking van de twee gemeenten. ‘Waar leg je de verbinding tussen de decentralisaties? Niet alleen inhoudelijk, maar ook procesmatig en organisatorisch. Nu werkt iedereen vanuit zijn eigen vakinhoudelijke achtergrond, zijn eigen “kolom”, maar in mijn ogen kun je pas echt iets nieuws neerzetten als je dat kunt doorbreken. Op inhoud is best veel informatie beschikbaar, maar dit gaat ook over cultuurverandering.’ Bouwmeester hoopt over dit soort onderwerpen met de andere koplopergemeenten van gedachten te wisselen.

Geschrapt

Recentelijk hebben de gemeenten er nog een vraagstuk bijgekregen: de decentralisaties van de Wwnv en Awbz zijn geschrapt. Althans voorlopig. De verwachting is dat de plannen na de verkiezingen weer uit de ijskast worden gehaald. Zo hebben zowel demissionair premier Rutte als minister Spies (Binnenlandse Zaken) op het VNG-congres van begin juni gezegd dat wat hun betreft uitstel geen afstel betekent. Daarnaast is er politiek breed draagvlak voor de decentralisaties. Last but nog least: er moet worden bezuinigd.

Uit een enquête onder gemeentesecretarissen (zie pagina 8) blijkt dat het gros van de gemeenten doorgaat met de voorbereidingen, zij het op een lager pitje en met andere accenten. Het uitstel geeft de gemeenten meer tijd om de decentralisatie van de grond te krijgen. Tegelijkertijd is er de vrees dat de energie waarmee de operatie ter hand is genomen weglekt.

Ook de vijftien gemeenten van Holland Rijnland werken door, maar met herijkte plannen. Ze rekenen erop dat de decentralisaties doorgaan, maar onder welke voorwaarden is volkomen ongewis. En dat maakt het lastig, aldus Rike van Oosterhoudt, procesmanager 3D van Holland Rijnland. ‘Een aantal onderwerpen kan nog niet concreet worden uitgewerkt.

Daarvoor is meer richting van het rijk nodig en moet er zicht zijn op nieuwe budgetten. We hebben besloten dat het project het komende jaar wordt afgeslankt. We gaan de verkiezingsprogramma’s analyseren en de kabinetsformatie goed volgen. Rond de jaarwisseling hopen we meer duidelijkheid te hebben.’ Dan kan het project weer worden opgeschaald.

Ook Enschede gaat door met de voorbereidingen, maar zal volgens Weggemans ‘meer energie stoppen in vernieuwing, meer capaciteit vrijmaken voor de inrichting van wijkdiensten en minder met het maken van verordeningen.’

Ook Zoetermeer/Pijnacker-Nootdorp gaat door op de ingeslagen weg. ‘Er is veel tijd geïnvesteerd in de voorbereiding van de decentralisaties en het is jammer dat de ze nu niet doorgaan', stelt Bouwmeester. 'Het geeft echter ook meer tijd om de beweging die we op het sociale domein in gang willen zetten lokaal en gezamenlijk beter uit te werken. De verwachting is dat de inhoud van de Wet werken naar vermogen en de Awbz-begeleiding in de kern overeind blijven. Dat betekent dat het werk niet voor niets is geweest. Hiermee is in elk geval een basis voor de samenwerking gelegd.’

Koplopergemeenten
Op verzoek van de Haagse politiek is een aantal gemeenten van verschillende omvang en verspreid over het land uitgeroepen tot koplopergemeente. Het gaat om Amsterdam, Rotterdam, Eindhoven, Enschede, Raalte, Zoetermeer/ Pijnacker-Nootdorp, Leeuwarden, Tynaarlo en Hoogeveen. Een speciaal projectteam vanuit de diverse ministeries biedt ondersteuning aan de gemeenten.

‘Den Haag’ is vooral benieuwd hoe gemeenten de voorgestane integrale benadering van kwetsbare burgers zullen vormgeven. ‘Ook willen we weten hoe gemeenten die integraliteit binnen de eigen ambtelijke organisatie vormgeven’, aldus projectleider Floor Meenhorst van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Verder is het kabinet onder meer benieuwd naar welke keuzes gemeenten maken bij het beroep op de zelfredzaamheid van burgers: wat wordt straks van burgers en hun sociale omgeving verwacht? Meenhorst: ‘Als gemeenten tegen obstakels aanlopen, bijvoorbeeld op het gebied van wet- en regelgeving, proberen we mee te denken. Alle informatie die we verzamelen, stellen we straks ter beschikking aan alle gemeenten.’ 

Decentralisaties in het kort
In het regeerakkoord van het kabinet-Rutte werd besloten een aantal hervormingen door te voeren op het gebied van werk, maatschappelijke ondersteuning en jeugd. Met de taken die straks onder de Wet werken naar vermogen (Wwnv), de extramurale begeleiding van Algemene wet bijzondere ziektekosten (Awbz) gehaald en de jeugdzorg komen te vallen, is nu in totaal acht miljard euro gemoeid.

Dit bedrag gaat niet over naar gemeenten. Er wordt een efficiencykorting van 5 tot 10 procent doorgevoerd. Als de taken straks daadwerkelijk bij de gemeenten liggen, zijn zij verantwoordelijk voor vrijwel de volledige ondersteuning aan hun kwetsbare burgers.

Het ‘sociale domein’ van een willekeurige gemeente omvat dan ongeveer 40 procent van de begroting.
- De huidige Wet werken en bijstand (Wwb), de Wet sociale werkvoorziening (Wsw), en de Wajong gaan in de Wwnv op. Hiermee ontstaat één regeling voor de ‘onderkant’ van de arbeidsmarkt. Uitgangspunt is dat iedereen naar vermogen werkt: bij voorkeur bij een reguliere werkgever. De wet zou per 2013 worden ingevoerd.

- De individuele begeleiding en dagbesteding wordt vanuit de Awbz naar de Wmo overgeheveld. Onder de huidige Awbz valt onder meer woon- en thuisbegeleiding, dagbesteding voor ouderen, zorgboerderijen, dagbesteding voor mensen met een verstandelijke beperking en buitenschoolse opvang voor kinderen met een beperking. De wet zou deels per 2013 en deels per 2014 worden ingevoerd.

- Gemeenten krijgen de regie over alle jeugdhulp, gefaseerd overgedragen in de periode 2015-2017.