'De professional komt in opstand'

Het laatste jaar is het imago van de ambtenaar op de werkvloer bijna onmerkbaar veranderd. De luie bureaucraat van weleer is tegenwoordig een onderbetaalde professional die zucht onder het juk van Haagse regels. Zelfs bewindvoerders als Ab Klink, Ronald Plasterk, Marja van Bijsterveldt en Jet Bussemaker roemen de professionals in de publieke sector. 'De professional in de publieke sector is de nieuwe held, die kan niks fout doet', signaleert Gabriël van den Brink, hoogleraar maatschappelijke bestuurskunde aan de Universiteit van Tilburg.

'De manager is de booswicht. Deze beeldvorming beïnvloedt iedereen, ook politici en ministers.' Dat de nieuwe helden zich roeren is vooral te merken aan de arbeidsonrust in de ambtenarij die na bijna anderhalf jaar een chronisch karakter lijkt te hebben. Na acties van rijksambtenaren, gemeenteambtenaren en leerkrachten is het nu de beurt aan de politieagenten om zich te verzetten tegen hun ministers. Salarisstijgingen bij cao-onderhandelingen maken nauwelijks indruk. Het conflict ligt dan ook dieper dan alleen salaris, meent Van den Brink.

Afrekenen

'Er is een strijd gaande tussen twee heel verschillende visies op de behandeling van professionals', zo analyseert Van den Brink. 'Enerzijds is er de rationalisatie in de publieke sector uit de jaren negentig, het centralistisch denken. Iedereen wilde de publieke sector net zo efficiënt laten werken als het bedrijfsleven. Daar is de professional nu tegen in opstand gekomen, die wil ruimte. De strijd is nu hoe die ruimte moet worden ingevuld en hoe de professional daarop moet worden afgerekend.'

Volgens Arno Korsten, hoogleraar bedrijfs- en bestuurswetenschappen dateert de onrust onder ambtenaren al uit de vorige eeuw. 'Fortuyn had het al over het herstel van de positie van de street level bureaucrats. Sindsdien zie je dat er heel wat lippendienst is bewezen aan deze categorie, zonder dat die zich erg serieus genomen voelt. Die wil aandacht van de overheid voor tal van knelpunten in deze tijden van verandering. In plaats daarvan komen er maatregelen bij wijze van spreken op het niveau van de keuring van remmen voor kinderwagens. Het is een tijd dat er veel wordt gereorganiseerd in de publieke sector, maar er zijn weinig initiatieven om medewerkers te laten meedenken daarbij. Dit wringt en vindt een uitweg in discussie over salarissen.'

Nieuwe generatie

Het is echter niet alleen de overheid die zich moet herbezinnen op de rol van de professional, meent Van den Brink. De professionals hebben ook de verantwoordelijkheid te laten zien dat zij de beschikbare ruimte zelf kunnen invullen. 'Een klassieke werknemer in de fabriek kan dat niet, die heeft geen ruimte, maar een professional in de zorg of het onderwijs heeft die mogelijkheid wel. We kunnen roepen dat er meer blauw op straat, meer docenten voor de klas en meer handen aan het bed moeten komen, maar dat wil nog niet zeggen dat er dan ook meer kwaliteit is. Als de professionals daar zelf geen antwoord op vinden, blijven ze hangen in het traditionele vakbondsgebeuren over arbeidsvoorwaarden.

De professionals pakken de uitdaging maar mondjesmaat op omdat zij op dit punt slecht georganiseerd zijn. Beroepsorganisaties zouden daarin voorop moeten lopen, maar dat gebeurt ook nog te weinig. Misschien vraagt dit om een nieuwe generatie ambtenaren. Er moeten afspraken komen over prestaties, afrekenen en belonen. Dan kom je aan de zekerheden van ambtenaren en daar zijn mensen nog erg bang voor. Het duurt jaren voordat een omslag is gemaakt.'

Saboteren

Korsten voorziet dat de onrust onder ambtenaren nog kan toenemen. Dat komt dan tot uiting in uitstroom of in passiviteit en tegenwerking op de werkvloer. 'We weten allemaal wat er gebeurt als er van bovenaf dingen worden geroepen die beneden niet worden uitgevoerd. Het saboterend vermogen van de professional is heel groot. Maar het mag toch niet zo zijn dat er eerst een crisis moet komen in de publieke sector, voordat de situatie verbetert?

Toch lijkt de collectieve sector soms op het Oostblok van voor de val van de muur. Op sommige plekken vertoont de muur scheuren en zelfs verval. De overheid moet meer aandacht besteden aan de knelpunten. Het verontrustende is dat die niet scherp genoeg worden gezien. Er komen oplossingen waarmee alle instanties instemmen. Alleen is er te weinig draagvlak op de werkvloer.'