Beroep op bijstand is te laag; armoede dreigt

Ruim een derde van het aantal huishoudens dat recht heeft op bijstand, maakt daar geen gebruik van. Het gaat om 170.000 huishoudens. Een derde van die 170.000 huishoudens heeft helemaal geen of slechts een klein inkomen, tot maximaal twintig procent van de bijstandsnorm. De Inspectie SZW maakt zich zorgen en roept gemeenten op actiever op zoek te gaan naar mensen die recht hebben op bijstand. Ook het rijk moet aan de bak.

Structureel probleem

‘De huidige coronacrisis noopt tot extra aandacht voor het bereiken van rechthebbenden. Meer mensen lopen momenteel het risico vanwege een verslechterde arbeidsmarktpositie in armoede te vervallen’, schrijft de Inspectie in haar rapportage 'Niet-gebruik van de algemene bijstand', dat woensdag naar de Kamer is gestuurd. Daarin staan cijfers over de omvang, kenmerken, de duur en aanpak van niet-gebruik. Weliswaar gebaseerd op cijfers van 2018, maar die zijn nog steeds representatief omdat niet-gebruik een structureel probleem is, aldus de Inspectie. Niet-gebruik wordt te weinig onderkend bij gemeenten. ‘De eerste stap naar een proactieve aanpak is bewustwording van het probleem.’

 

Cruciaal

De grootste groep ‘niet-gebruikers’ − twee op de drie – heeft een inkomen tussen de twintig en honderd procent van de bijstandsnorm. Deze mensen hebben recht op een gedeeltelijke uitkering die het inkomen aanvult tot die bijstandsnorm. Het niet-gebruik neemt toe zodra het inkomen richting bijstandsniveau opkruipt, zo blijkt verder uit cijfers van de Inspectie. Vooral zzp’ers en jongeren tot en met 26 jaar doen geen beroep op de bijstand. Het niet-gebruik is ook groot onder thuiswonende meerjarige kinderen en mensen met een Europese migratieachtergrond. Van de niet-gebruikers doen 65.000 mensen meer dan een jaar geen beroep op de bijstand. Het gaat vaak om ouderen. ‘De algemene bijstand (Participatiewet) is het laatste inkomensvangnet dat we in Nederland hebben en is daarom van cruciale betekenis bij het garanderen van bestaanszekerheid en het voorkomen van armoede’, aldus de Inspectie SZW van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) in haar rapportage.

 

Politieke kleur

Het percentage niet-gebruik kan per gemeente sterk verschillen. Het landelijke percentage ligt op 35 procent. Ruim twee derde van de gemeenten zit daarboven. In zeventien gemeenten ligt het aantal niet-gebruikers zelfs boven de vijftig procent. Die verschillen zijn deels te verklaren door de verschillende achtergrondkenmerken van de inwoners, maar ook door de politieke kleur en de daaruit voortvloeiende beleidskeuzes van gemeenten, stelt de Inspectie. Ook op provinciaal zijn duidelijke verschillen. Friesland, Groningen en Drenthe kennen een lager niet-gebruik dan de andere provincies. In Utrecht, Noord-Brabant en Noord-Holland doen relatief de meeste rechthebbenden geen beroep op de bijstand.

 

Geen zicht

Gemeenten hebben zelf vaak geen of weinig zicht op de omvang van het niet-gebruik van de bijstand. Veel actie om dat niet-gebruik tegen te gaan, wordt niet ondernomen. Veel gemeenten beperken zich tot het verstrekken van informatie, vaak via de gemeentelijke website. Inwoners worden nauwelijks actief benaderd om hen te wijzen op het recht op bijstand. De focus van gemeenten ligt met name op het uit de bijstand krijgen van hun inwoners. In sommige gemeenten wordt wel actief beleid gevoerd om potentiële niet-gebruikers ‘op te sporen’, zoals de Inspectie dat noemt. Er wordt daarvoor samengewerkt met bijvoorbeeld het UWV, woningbouwverenigingen en energieleveranciers.     

 

Belemmeringen

Er is een aantal belemmeringen die gemeenten ervaren om inwoners te wijzen op het (potentiële) recht op bijstand, zo constateert de Inspectie op basis van gesprekken met zeven gemeenten. De AVG heeft het moeilijker gemaakt niet-gebruikers in beeld te krijgen en te bereiken. De Participatiewet is ingewikkeld, waardoor het geven van voorlichting lastig is. Ook de zoekperiode voor jongeren is een struikelblok; jongeren kunnen daardoor uit beeld verdwijnen.

 

Streng fraudebeleid

Verschillende gemeenten gaven in de gesprekken met de Inspectie aan dat wellicht een deel van de niet-gebruikers bewust geen beroep doet op de bijstand. Mensen zijn vrij om af te zien van het recht op bijstand, maar de Inspectie stelt dat het problematisch wordt als mensen geen aanvraag indienen omdat ze daar tegenop zien. Omdat een aanvraag te complex is, of uit angst later een deel van de uitkering weer te moeten terugbetalen. Ook schaamte kan een reden zijn om af te zien van een aanvraag evenals de bejegening door gemeenten. ‘Gemeenten zouden meer kunnen opereren vanuit vertrouwen, zonder daarbij de balans in relatie tot rechtmatigheid uit het oog te verliezen.’ De Participatiewet is complex en het fraudebeleid streng, stelt de Inspectie. ‘De focus op rechtmatigheid zou mensen kunnen afschrikken, speelt niet-gebruik in de hand en ondermijnt daarmee mogelijk de doeltreffendheid van de algemene bijstand.’ Ze adviseert nader onderzoek te doen naar de redenen van niet-gebruik. ‘Dit zou goed passen bij de actuele aandacht voor de balans tussen rechtmatigheid en doeltreffendheid.’

 

Financieringssystematiek

Naast gemeenten, kan ook het rijk meer doen om het niet-gebruik tegen te gaan, stelt de Inspectie. Er moet nog eens goed naar de financieringssystematiek van de Participatiewet worden gekeken. Die beoogt de uitstroom uit een bijstandsuitkering te bevorderen. Deze prikkel op kostenbeheersing kan verkeerd uitpakken. Het rijk kan daarnaast meedenken onder welke voorwaarden inwoners actief kunnen worden benaderd, zonder de privacywetgeving te schenden. De dit jaar van kracht geworden wijziging Wet gemeentelijke schuldhulpverlening maakt ook meer informatiedeling mogelijk. Door deze wetswijzing komen wellicht ook niet-gebruikers van de bijstand eerder bij gemeenten in beeld. Vanwege de coronasteun voor zelfstandigen, is deze groep mogelijk nu beter in beeld bij gemeenten.